تاریخ به اعتبار وقوع رخدادها و تاریخ نگاری به اعتبار آنچه درباره وقایع نوشته می‌شود، برخلاف باورهای رایج که تصور می شود درباره امر عینی است، در هر دو صورت نوعی برداشت و باور ذهنی است که در یک مرحله در مواجهه با امر واقع، نظام خودآگاهی ذهنی را شکل و تحت تأثیر قرار می دهد و در مرحله دیگر، پس از واقعه، از طریق بازبینی نظام خودآگاهی، باورهای پیشین را تحکیم، اصلاح یا تغییر اساسی می دهد.

تاریخ و تاریخ نگاری، واقعه و یا کتاب و مقاله نیست، بلکه باورهای ذهنی است که نظام آگاهی فردی- اجتماعی را شکل داده و دستخوش تغییر می کند.

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به تاریخ نگاری

   با فرض اینکه میان پرسش و پاسخ نسبت وجود دارد و هر مسئله ای به پاسخ مشخصی نیاز دارد و متقابلا هر پاسخی برای حل مسئله مشخصی بیان می شود، نسبت پرسش ها و پاسخ ها در حوزه جنگ ایران و عراق چگونه است؟ از نظر مفهومی- روشی نسبت های زیر می تواند وجود داشته باشد:

1) پرسش های دقیق - پاسخ های مناسب

2) پرسش های دقیق - پاسخ های نامناسب

3) پرسش های نامناسب- پاسخ های نامناسب

به نظر می رسد در این معادله، پرسش های دقیق و مشخص، شامل پرسش از واقعیّات تاریخی به معنای چگونگی وقوع رخدادهای سیاسی و نظامی در جنگ، از طریق طرح پرسش از موضوعات و مسائل مبهم و یا متناقض، در زمان واقعه و یا در گزارش‌های منتشر شده است. فرضا آمار متناقض و یا تحلیل های متفاوت از وقایع ثابت و یکسان محل پرسش است. در حالیکه برای دستیابی به تحلیل واحد، حتی اگر امکان پذیر باشد، دشواریهای زیادی وجود دارد ولی در موارد زیادی، پاسخ دقیق و مناسب درباره آمار و عملکردها داده نمی شود تا شکاف های حاصل از تناقض آماری- گزارشی در منابع منتشر شده و یا در اظهارات فرماندهان و مسئولین برطرف شود.

پرسش های نامشخص و مبهم، حتی اگر به دلیل بی توجهی به شرایط و واقعیّات تاریخی باشد، که تا اندازه ای طبیعی است، ولی نیاز به بررسی دارد، در حالیکه به آن توجه نمی شود. در واقع میان آنچه گفته و نوشته شده است، با واقعیّات تاریخی و نیازمندی‌های اطلاعاتی نسل جدید، نوعی گسست وجود دارد که از طریق بررسی نسبت میان نیازها و پرسش ها با منابع موجود و پاسخ ها قابل شناسایی است. ضمن اینکه از طریق بازبینی روایت های موجود با روش های جدید، برای بیان واقعیّات تاریخی می توان برخی از ابهامات را پاسخ داد.

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به پرسش های جنگ

طرح مسئله

   با فرض اینکه تجربه گذشته در نگرش به آینده تأثیر دارد و در عین حال آینده الزاماً شبیه به گذشته نیست، اهمیت و کارکرد هرگونه مطالعه درباره جنگ ایران و عراق، بعنوان تجربه گذشته، تابع فهم از منطق حاکم بر تکرارپذیری و یا تکرارناپذیری جنگ در آینده است. بهمین دلیل در این بررسی نسبتِ میان ادراک از تجربه جنگ با عراق، با ادراک از مشخصه‌های جنگ در آینده، بمثابه یک معمای دوگانه، مورد پرسش است.

با فرض دوگانگی میان ادراک و رفتار در زمان گذشته با زمان آینده و چگونگی استفاده از دستاوردها و درس‌های جنگ گذشته برای پاسخ به نیازهای آینده، رویکرد و روش‌های کنونی در مطالعات جنگ ایران و عراق که بیشتر تاریخی، فرهنگی و نظامی است، نیاز به بازبینی دارد. هم اکنون کارکرد تاریخ نگاری جنگ تنها به تشریح و تحلیل جزئیات وقایع گذشته محدود شده است. بررسی‌های فرهنگی ناظر بر مطالعه الگوهای ارزشی و رفتاری در صورت وقوع جنگ است و بررسی‌های نظامی بیشتر تحلیل عملیات‌های نظامی است که در گذشته واقع شده است. با وجود اهمیت مطالعات و بررسی‌های انجام شده، از این طریق به تنهایی نمی‌توان جنگ آینده را با استفاده از امر تجربه شده در گذشته، ادراک و برای مواجهه با آن، تمهیدات لازم را پیش بینی کرد. با این توضیح، چشم انداز مطالعات جنگ و نسبت آن با آینده، از طریق پاسخ به این پرسش روشن می شود که؛ آیا منطق وقوع جنگ آینده و ابعاد آن، همانند گذشته تکرارپذیر است؟ ...

   تاریخ نگاری اگرچه بر پایه ضرورت حفظ تاریخ از تحریف و تداوم آن صورت می‌گیرد، اما تبیین تاریخ بیش از آنکه کارکرد لازم را برای تداوم تاریخی یک موضوع و مسئله داشته باشد، که در مواردی دارد، در دو موقعیت متفاوت محل رجوع قرار می گیرد:

1) هنگامی که شرایط موجود برای ایجاد تغییر مورد نقد قرار می گیرد، گذشته نیز محل نزاع قرار می گیرد.

2) هنگامی که نسبت به آینده ابهام و یا نا امیدی وجود دارد، گذشته محل رجوع و نقد و بررسی قرار می گیرد.

در این میان پدیده تحریف تاریخ به این اعتبار همزاد تاریخ است که، در زمان وقوع رخدادها و سپس در مواجهات تاریخی، شامل: تاریخ‌نگاری واقعه، همچنین هنگام رجوع به تاریخ و تفسیر آن شکل گرفته و ادامه پیدا می کند.

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به تاریخ نگاری جنگ

   نسل جنگ و انقلاب بیشتر به وقایع، از منظر ملاحظات سیاسی و باورهای اعتقادی و نه کشف حقایق و واقیعت‌های تاریخی نظر می‌کند. به همین دلیل پیش قضاوتها موجب پیدایش نوعی فضای «مناقشه آمیز و هیجانی» شده است که مانع از طرح مباحث اساسی در حوزه مباحث تاریخی- راهبردی می شود و در نتیجه فضای گفتگو و تعامل که از الزامات آن است، به راحتی ایجاد نخواهد شد. این موضوع، موجب طرح این پرسش می شود که؛ درباره جنگ ایران و عراق، کدام وقایع و چه موضوعاتی را باید چگونه اظهار کرد؟ پرسش یاد شده را به دو اعتبار می توان بررسی کرد:

الف) توجه به جنگ به اعتبار وجوهی که ناظر بر ماهیت و وجه تمایز آن با سایر پدیده ها ازجمله صلح است.

ب) توجه به نیاز و مطالبات مخاطبین به ویژه نسل جدید برای آگاهی از وقایع تاریخی و پاسخ به پرسش هایی که  در این زمینه وجود دارد.

با توجه به تفکیک یاد شده، در واقع میان موضوع به اعتبار ماهیت آن و تأثیرگذاری موضوع بر جامعه و ایجاد مطالبات برای دانستن، گفتگو و پاسخ به پرسش ها، نسبت وثیقی وجود دارد که به لحاظ مبانی نظری و روش شناختی نمی توان انکار کرد و نادیده گرفت. به نظرم هر اثری شامل گفتار، نوشتار و تصاویر ثابت و متحرک، بر وجهی از وجوهات دوگانه تمرکز دارد، با این تفاوت که گاهی یکی مفروض گرفته می شود و دیگری برجسته می‌شود، به این معنا که برخی با نظر به ماهیت جنگ و امکان تکرارپذیری آن در آینده، موضوعات و مسایل اساسی را مورد نقد و بررسی قرار می دهند و برخی دیگر با نظر به فضای اجتماعی، تاریخ جنگ را با روش انتقادی یا برای توصیف واقعیت ها مورد مطالعه قرار داده و برای انتشار آن تلاش می کنند.

در سال های گذشته مجموعه «سیری در جنگ» را با نظر به ضرورت آگاهی مردم از وقایع سیاسی- نظامی جنگ نوشتم که در مقدمه جلد دوم به آن اشاره شده است ولی کتاب «نقد و بررسی پرسش های جنگ» را با نظر به فضای اجتماعی و ضرورت پاسخ به پرسش ها و ابهامات موجود در جامعه نوشتم. پس از آن، کتاب «تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق؛ پیش درآمدی بر یک نظریه» را به همراه ایجاد سایت و بارگذاری آن با نظر به ماهیت جنگ و ضرورت نظر به آینده دنبال کرده ام.

در سال های گذشته با وجود آنکه همواره وقایع جنگ و تحلیل آن را پیگری کرده ام، ولی به نظرم مهمترین نیاز در حوزه مطالعات جنگ ایران و عراق، به اعتبار «مطالعات تاریخی» و یا «جنگ پژوهی»، توجه به مبانی نظری- روشی است. به همین دلیل در سایت بیشتر مباحث روش شناختی را دنبال می کنم.اهتمام به موضوع مورد اشاره موجب «تغییر پارادایم» خواهد شد.

مطالب مرتبط:
+ هدف از نوشتار و گفتار درباره جنگ چیست؟

   فتح خرمشهر برجسته ترین پیروزی نظامی ایران در مرحله آزادسازی مناطق اشغالی بود و طی آن یکی از مهمترین شهرهای اشغال شده ایران در جنگ با عراق، با اقتدار قوای نظامی ایران آزاد شد. هم اکنون پس از 37 سال، این پرسش وجود دارد که برجستگی فتح خرمشهر را در چه امری باید جستجو کرد؟

برای تعیین اهمیت فتح خرمشهر، شاخص های متفاوتی وجود دارد، اما به دلیل استفاده از قدرت نظامی برای شکست دشمن، بدیهی است که فتح خرمشهر به اعتبار تاثیر و کارکرد «قدرت نظامی ایران»، در مقایسه با سایر موضوعات از اهمیت بیشتری برخوردار است. در واقع نقطه عزیمت برای ارزیابی فتح خرمشهر باید با تمرکز بر اهمیت قدرت نظامی ایران و کارکرد سیاسی و اجتماعی آن باشد.

برای بررسی قدرت نظامی و کارکرد آن در آزادسازی مناطق اشغالی، مباحث مختلفی در سطح استراتژیک و تاکتیکی قابل طرح است که در آثار مکتوب و اظهارات فرماندهان مورد تأکید قرار گرفته است. در شرایط کنونی و بر پایه تجربه گذشته، بیش از همیشه، توجه به درس‌ها و تجربیات تاریخی در مواجهات راهبردی و سرنوشت‌ساز ضرورت دارد. حادثه بزرگ و تاریخیِ فتح خرمشهر را در این شرایط زمانی، باید با این ملاحظه مورد تأمل و بازبینی قرار داد. اما آنچه در این مجال می توان بر آن تأکید کرد، چند مسئله اساسی است که فراتر از بررسی های تاریخی و عملیاتی، باید با نظر به ضرورت های مواجهه با شرایط کنونی و آینده، مورد توجه قرار بگیرد:

1) بازپس‌گیری خرمشهر بعنوان آخرین منطقه استراتژیک که برای فشار به ایران همچنان در اشغال نیروهای عراق بود، حاصل «بازتولید قدرت جدید تهاجمی» بود که امکان طراحی و اجرای استراتژی آزادسازی مناطق اشغالی را فراهم کرد. شالوده قدرت تهاجمی ایران در مرحله جدید پس از حذف بنی صدر از ساختار قدرت سیاسی، با ترکیب تمامی مولفه های قدرت در سطوح راهبردی، ایجاد همگرایی تمامی نیروهای نظامی و با حمایت و حضور نیروهای مردمی در صحنه جنگ صورت گرفت. با این توضیح، آنچه که موجب فتح خرمشهر شد، اگر قبل از جنگ وجود داشت، یا موجب بازدارندگی عراق از حمله به ایران می شد و یا قوای نظامی عراق را در نقطه صفر مرزی با شکست همراه و مانع از اشغال نزدیک به 20 هزار کیلومتر از سرزمین ایران، به مدت 20 ماه می شد.

2) تولید قدرت دفاعی- تهاجمی برآمده از این اصل بنیادین بود که؛ تنها با برخورداری از قدرت می‌توان در برابر دشمن ایستادگی و از منافع ملی دفاع کرد. دستیابی به این مهم نیازمند اراده، قدرت تصمیم‌گیری و تلاش جمعی و هدفمند در کشور، برای تولید، بکارگیری قدرت نظامی و تأمین اهداف است. هم اکنون قدرت بازدارنده گی و دفاعی- تهاجمی کشور، برآمده از تجربه جنگ با عراق، در مرحله دفاع و آزادسازی مناطق اشغالی، به ویژه فتح خرمشهر است.

3) مواجهه با تهدیدات پیش رو در ابعاد سیاسی- اقتصادی و نظامی، بر پایه چگونگی شکل گیری سازوکارهای  تجاوز عراق به ایران و آزادسازی مناطق اشغالی، ازجمله فتح خرمشهر، ناظر بر این ملاحظه است که باید بر پایه شناخت از ماهیت تهدیدات دشمن و احتمالات آینده، از تمامی مولفه‌های قدرت دفاعی- تهاجمی کشور در زمینه‌های مختلف و بصورت هماهنگ استفاده کرد. «اعتماد بنفس ملی» حاصل از برخورداری از قدرت دفاعی و تهاجمی در برابر تهدیدات، همراه با «انسجام ملی» و هوشمندی در «هدف گذاری و روش های دستیابی» به آن، بخشی از سرمایه ها و میراث ملی است که برای مدیریت برون رفت از شرایط کنونی باید مورد توجه قرار بگیرد. همچنین مذاکره سیاسی بعنوان بخشی از مولفه قدرت است اما اگر بدون پیوستگی با سایر مولفه های قدرت طرح و استفاده شود، نتیجه ای به دنبال نخواهد داشت. چنانکه برخورداری از قدرت نظامی و برتری های میدانی و نظامی اگر از طریق دیپلماسی به ابزار تفهیم و تحمیل خواسته به دشمن تبدیل نشود، بدون نتیجه خواهد بود.

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به فتح خرمشهر