اشاره:

   پیش از این در چند مرحله به مناسبت «سالگرد تاسیس سایت»، یادداشت هایی را گذاشتم که بیانگر برداشت از موضوعات جنگ و برنامه ریزی برای طرح مسائل و موضوعات در آینده بود. هم اکنون مدتی است که درباره وقایع، کمتر می نویسم و بیشتر در حوزه روش شناختی نوشته ام. در همین چارچوب در این یادداشت، مسیری را دنبال کردم که با نظر به وضعیت کنونی، به چند پژوهش ضروری که باید در آینده دنبال شود، اشاره شده است. امیدوارم ضمن فرصت برای بازبینی و اصلاح آنچه نوشته ام، از توانایی برای آنچه باید بنویسم، به لطف خدا و راهنمایی دوستان و مخاطبین محترم، برخوردار شوم.

***********

پس از اتمام جنگ ایران و عراق، در حالیکه از نظر ذهنی همچنان درگیر مشاهداتم از صحنه جنگ و قرارگاههای فرماندهی، همچنین مطالعه منابع اشکار بودم، مجموعه پنج جلدی «سیری در جنگ» و برخی آثار دیگر را بصورت تدریجی و در پاسخ به این پرسش نوشتم که؛ برای آشنایی جامعه ایران با تجربه جنگ با عراق، چه موضوعاتی را با چه روشی بنویسم؟ حاصل تلاش های پژوهشی ام در این دوره، بررسی روند تحولات سیاسی و نظامی جنگ، با استفاده از روش مستند و تحلیلی بود. در واقع آنچه را در سال های جنگ مشاهده و مطالعه کرده بودم، با دسته بندی تحولات سیاسی و نظامی، بصورت مستند و تحلیلی نگارش و منتشر کردم که به شکل اجمالی و بررسی سالانه در کتاب «آغاز تا پایان» منتشر شد.

 با توجه به تحولات سیاسی- اجتماعی که با انتخابات ریاست جمهوری در سال 1376 آغاز شد و شکل گیری گفتمان انتقادی به جنگ، در برابر این پرسش قرار گرفتم که؛ مسئله جامعه در نسبت با جنگ چیست؟ در پاسخ به این پرسش، مجموعه پنج جلدی «نقد و بررسی پرسش‌های اساسی جنگ» را نوشتم که حاصل گفتگو با صاحب نظران و منتقدین بود. در این مرحله درگیر پرسش‌هایی شدم که متاثر از گفتمان انتقادی درباره جنگ شکل گرفته بود و بدون توجه به آن قادر به ادامه تحقیقات نبودم. برای نقد و بررسی پرسش‌های اساسی باید از بیرون به جنگ نگاه می کردم تا امکان نقد از پرسش‌ها فراهم شود و این ملاحظه رویکردی و روشی، وجه تمایز با گذشته بود.

با اتمام مجموعه نقد و بررسی پرسشهای جنگ، همچنان به مسیر تبیین تحولات سیاسی و نظامی برگشتم که منجر به تهیه و انتشار دو کتاب، به مدت شش سال شد. نخست کتاب «جنگ ایران و عراق؛ موضوعات و مسائل» را برای انتشارات سمت و تدریس در دانشگاه نوشتم و پس از آن، کتاب «تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق؛ پیش درآمدی بر یک نظریه» را طی شش سال پژوهش و در پاسخ به این پرسش نوشتم که؛ چه برداشت و دیدگاهی درباره وقایع و مسایل اساسی جنگ دارم؟ بر این باور بوده و هستم که این کتاب نتیجه تحقیقات نزدیک به چهار دهه و بمثابه یک وصیت‌نامه پژوهشی درباره وقایع، موضوعات و مسائل جنگ ایران و عراق است. پس از آن تصور می کردم که کارم تمام شده و دیگر موضوعی برای «زندگی» و «پژوهش» ندارم!

با تامل بر مفهوم جنگ بعنوان یک «امر استراتژیک» و تفاوت آن با مفهوم «دفاع مقدس» بمعنای عملکرد جامعه ایران در برابر تجاوز عراق و ادامه جنگ، که نتیجه جمع بندی از چهار دهه پژوهش در حوزه جنگ ایران و عراق و مطالعات و نگارش کتاب «تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق؛ پیش درآمدی بر یک نظریه» بود، درگیر این پرسش شدم که؛ در آثار ارتش و سپاه چه موضوعاتی درباره مسائل اساسی جنگ نوشته شده است؟ ضرورت پاسخ به پرسش یادشده، موجب مطالعه بیش از 100 اثر پژوهشی شد که حاصل تلاش فرماندهان و پژوهشگران ارتش و سپاه است. نتیجه تلاش‌های یادشده منجر به تهیه و انتشار مجموعه پنج جلدی «نقد و بررسی مسائل اساسی جنگ؛ در آثار ارتش و سپاه» شد که جلد اول منتشر شده و چهار جلد دیگر در حال آماده سازی برای انتشار است.

مسئله مورد بررسی در جلد اول چگونگی عبور ارتش از بحران هویتی پس از انقلاب و برخورداری از هویت جدید از طریق مبارزه با تجزیه طلبی در کردستان و دفاع همه جانبه و تاثیرگذار در برابر تجاوز ارتش عراق و هشت سال جنگ است. موضوع اساسی در کتاب های سپاه، تحوّل در نقش سپاه در جنگ، با بررسی چگونگی تبدیل نیروی مردمی با مأموریت امنیتی در دفاع از انقلاب، به یک نیروی نظامی است که نقش اساسی در تحولات جنگ، به ویژه پس از خرمشهر داشت. در این مجلدات به نقش سپاه در دفاع، آزادسازی و ادامه جنگ در خاک عراق پرداخته شده است. فهم از مسائل اساسی جنگ در آثار سپاه می تواند به این پرسش پاسخ دهد که؛ علت فراز و نشیب ها در جنگ و تحولات آن پس از فتح خرمشهر چه بود و چرا هم اکنون سپاه درگیر تحولات نظامی و سیاسی در منطقه شده است؟

با نظر به اهمیت گذار از رویکرد  سیاسی - تاریخی و مناقشه آمیز  به جنگ، در گیر مفهوم درس ها و دستاوردهای تجربه جنگ با عراق و چگونگی استفاده از آن برای پاسخ به نیازهای آینده شدم. در پاسخ به این پرسش که؛ کدامیک از درس ها و دستاوردهای جنگ با نیازهای آینده نسبت دارد و چگونه می توان از آنها استفاده کرد؟ کتاب «نقبی بر درس ها و دستاوردهای جنگ» را از طریق گفتگو با مسئولین و فرماندهان جنگ دنبال کردم که در حال آماده سازی برای انتشار است. بدلیل اینکه هنوز درباره این موضوع تامل صورت نگرفته و استفاده از روش نقد مورد استقبال و استفاده قرار نمی گیرد، پاسخ به پرسش طرح شده به گذشت زمان و ادامه پژوهش ها نیاز دارد.

اکنون تصور می کنم چند مسئله اساسی وجود دارد که اگر خداوند متعال فرصتی داد، برای باقیمانده عمرم باید نسبت به آن اقدام کنم:

1) بررسی چگونگی ایجاد الزامات گذار از «رویکرد و روش تاریخی و مناقشه آمیز» درباره تجربه مشترک ارتش و سپاه در جنگ، به «روش نظامی و راهبردی برای آینده».

2) بررسی و تبیین «الگو و روش جنگیدن در آینده» با نظر به تجربه گذشته.

به نظرم دو موضوع یادشده بهم پیوسته است. به این معنا که ما برای طراحی الگوی جنگیدن در برابر تهدیدات و جنگ آینده، نیازمند بررسی تجربه گذشته هستیم. شکل‌گیری صورت جدیدی از قدرت نظامی در ایران که هم اکنون در منطقه توسعه یافته است، با پیروزی انقلاب اسلامی و سازماندهی نیروهای مردمی آغاز شد. ترکیب قدرت ارتش و سپاه علاوه بر تأثیر بر دفاع و شکست ارتش عراق، زمینه های آزادسازی مناطق اشغالی را فراهم کرد. مناقشه درباره تجربه گذشته به روش تاریخی، مانع از استفاده از تجربه مشترک برای پاسخ به نیازهای آینده خواهد شد و لذا باید برای گذار از این مرحله، رویکرد و روش کنونی را در نگرش به تجربه جنگ و چگونگی استفاده از قدرت نظامی، تغییر داد.