پاسخ به پرسش از معیار پیروزی و شکست در جنگ اخیر، بیش از آنکه با ارزیابی نتیجه جنگ و تعیین برنده و بازنده نسبت داشته باشد، که دارد، به اعتبار تأثیر بر احتمال ازسرگیری جنگ بعنوان مسئله نگران‎کننده کنونی جامعه ایران، ضرورت و اهمیت دارد. مدعای یادداشت حاضر این است که از طریق ارزیابی نتیجه جنگ و ترسیم علت شکست مهاجم، می‎توان میزان احتمال ازسرگیری جنگ و الزامات آن را در تفاوت با گذشته، مورد بررسی قرار داد.

فرض من بر این است که تعیین معیار پیروزی و شکست را نمی‎توان مستقل از اهداف مهاجم و واکنش مدافع مورد ارزیابی قرار داد. زیرا راهنمای مهاجم برای استفاده از قدرت نظامی، اهداف سیاسی است، و مدافع، در صورت از دست دادن قدرت بازدارندگی و ناتوانی در احیای آن، امکان پیروزی قطعی مهاجم را با پذیرش روش خاتمه جنگ و شرایط مهاجم، فراهم خواهد کرد ...

پرسش از نسبت مذاكره با جنگ، در‌حالي كه از مباني نظري برخوردار است، در اين جستار با تأكيد بر دو تجربه تاريخي بازبيني شده است. پيش از اين در چارچوب رويكرد انتقادي از علت وقوع جنگ، چنين تصور مي‌شد كه موافقت با سفر صدام به ايران و استفاده از روش مذاكره، مي‌توانست مانع از جنگ شود. از نظر تاريخي اين تجربه با برگزاري مذاكرات به آزمون گذاشته نشده است تا روشن شود آيا برگزاري مذاكرات چنان‌كه منتقدين مي‌گويند، مي‌توانست مانع از حمله عراق به ايران شود يا خير؟

در دوره اخير پس از درخواست ترامپ براي مذاكره، امتناع از پذيرش اين درخواست به‌مثابه از دست دادن فرصت و زمينه‌ساز استفاده از قدرت نظامي و جنگ ارزيابي مي‌شد و متاثر از همين ملاحظات مذاكرات ايران و امريكا شكل گرفت. حمله غافلگيرانه اسراييل در سحرگاه روز 23 خرداد و جنگ 12روزه در شرايطي صورت گرفت كه مذاكرات ايران و امريكا جريان داشت و براي ملاقات در روز يكشنبه 26 تيرماه توافق شده بود. با اين توضيح، پرسش از نسبت مذاكرات با جنگ، به اعتبار تجربه تاريخي و مباني نظري آن، در ادامه مورد بررسي قرار گرفته است ...

با فرض اینکه وقوع جنگ به دلیل تأثیرگذاری متغیّرهای گسترده ای که در ابعاد مختلف دارد، نتیجه مجموعه‎ای از عوامل مختلف است، به همین دلیل، ادراک از مسئله جنگ و مولفه‎های قدرت نظامی- امنیتی و ساختار آن، به دلیل آشکارشدن نتایج جنگ، به قبل و بعد از جنگ قابل تقسیم بندی می‎باشد. ملاحظه یادشده راهنمای بازبینی مولفه ها و ساختار قدرت دفاعی- بازدارنده در مقایسه با گذشته است. اگر فرصتی حاصل شد، در نظر دارم تجربه جنگ اخیر با اسرائیل را در نسبت با تجربه جنگ با عراق، در ذیل مفهوم بررسی «تطبیقی- استراتژیک» مورد بررسی قرار بدهم. ...

مسئله جنگ و چگونگی مواجهه با آن برای جامعه ایران، با تجربه جنگ با عراق در شهریور سال 1359 و از طریق آزمون و خطا شکل گرفت. به این معنا که نداشتن شناخت ذهنی از مسئله جنگ و فروپاشی قدرت دفاعی- بازدارندگی بر اثر پیروزی انقلاب، موجب غافلگیری استراتژیک در برابر تجاوز عراق و اشغال بخشی از سرزمین ایران در مرزهای غربی کشور شد. مسئله جنگ و اشغال در چنین شرایطی، بیشتر بعنوان مسئله دفاعی- موجودیتی تفسیر شد. پیوستگی جنگ با انقلاب، در تعریف سیاسی و اعتقادی از مسئله جنگ و تأثیر آن در مشارکت مردمی برای دفاع در برابر تجاوز، زمینه های شکست ارتش عراق را فراهم کرد ...

در سال های گذشته بصورت تدریجی همواره درگیر دو پرسش جداگانه، ولی بهم پیوسته، بوده ام: آنچه انجام داده ام چه مشخصه و نتیجه ­ای داشته است؟ چه کاری را باید انجام بدهم که تکراری نباشد و به نیازهای آینده پاسخ بدهد؟ بدلیل پیوستگی معناداری که در بطن دو پرسش یادشده وجود دارد، درگیر پرسش دائمی از آنچه تا کنون فکر کرده و نوشته ام، با آنچه باید درباره آن اندیشه ورزی کرده و بنویسم، شده‎ام. به نظرم از این مسیر و تأملی چند باره و دائمی در پاسخ به پرسش های یادشده، نه تنها انسجام فکری ام برای بازبینی گذشته و انتخاب موضوع برای آینده، شکل می گیرد، بلکه این امکان فراهم می شود که با ادراک از عناصر اصلی نظام فکری ام، بمثابه طرح اولیه یک نظریه تلاش کنم ...

چنانکه روشن است، پرسش انتخاب شده برای عنوان بحث، بسیار کلی است و در نتیجه دامنه پاسخ ها را به همان میزان گسترش می دهد. اما این پرسش را با توجه به تغییر نسلی در جامعه ایران، بصورت خاص می توان مورد بررسی قرار دارد؛ آیا تجربه و باورهای ذهنی جامعه ایران از جنگ و پیامدهای آن، موجب تمایل به جنگ خواهد شد یا امتناع از جنگ؟

پاسخ به این پرسش با ارزیابی از نتیجه جنگ، مبنی بر پیروزی یا شکست و بسیاری از عوامل دیگر، نسبت دارد. اگر تصوّر عمومی از نتیجه جنگ با پیروزی همراه باشد، بر شکل گیری اعتماد بنفس ملی و روحیه تهاجمی و بازدارندگی در برابر تهدیدات، تأثیرگذار خواهد بود. در غیر این صورت، مفهوم مصالحه و امتناع از جنگ مورد اجماع قرار می گیرد. با این توضیح، این پرسش وجود دارد که؛ با توجه به تغییر نسل در جامعه ایران و تغییر در ماهیت تهدیدات و مشخصه های جنگ، هم اکنون چه درکی از مسئله جنگ در جامعه ایران وجود دارد؟ از وقوع جنگ احتمالی در آینده استقبال خواهد کرد یا به دنبال مصالحه و امتناع از جنگ خواهد بود؟ مهمتر آنکه؛ الزامات راهبردی هر کدام از گزینه ها کدام است؟

مطالب مرتبط:

- یادداشت های مربوط به جنگ و جامعه

- یادداشت های مربوط به جنگ آینده

درونمایه پرسش از نسبت زمان با تحقق رخدادها در زمان و مکان، براساس این فرض بنا شده است که طبق نظر کانت، تحقق عینی وقایع، مشروط به «زمان و مکان» است. همچنین در باره روایت از وقایع و رخدادهای تاریخی، تصریح می شود، ساختار تاریخنگاری و روایت بر منطق «زمان-واقعه» استوار است. با این مقدمه پرسش اساسی این است که؛ وقوع، تداوم و پایان جنگ در هشت سال جنگ، آیا به این معنا است که، زمان محدود کننده ظرفیت آغاز و پایان جنگ بود یا ظرفیت های جنگ دامنه و محدوده زمان را تعیین کرد؟ پرسش یادشده چنانکه اشاره شد، با فرض پیوستگی زمان با وقایع و تأثیر ظرفیت وقایع در ظهور، تداوم و پایان رخدادها می باشد که بیش از آنکه تاریخی باشد خاستگاه فلسفی دارد. در واقع مسئله ای که محل تامل و بحث قرار دارد، تاثیر «ظرفیت جنگ» بر تعیین محدودیت زمان و یا «ظرفیت زمان» بعنوان محدود کننده ظرفیت جنگ، می باشد. ...

نظام ادراکی- تجربی جامعه ایران از علت و چگونگی وقوع جنگ، در اولویت نخست تابع تجربه جنگ با عراق و شکل‎گیری این تصوّر است که جنگ بر اساس هدف و برنامه قبلی و بصورت ناگهانی واقع می‎شود. در حالیکه واقعیت‎های تاریخی و راهبردی از حمله عراق به ایران، برخلاف این تصور رایج است. بعدها با حمله امریکا به افغانستان و عراق، نه تنها این ذهنیت تغییر نکرد، بلکه بیش از گذشته تقویت شد.

برداشت اولیه از علت و چگونگی وقوع جنگ، با انتشار اسناد و شکل‎گیری نظریه‎های جدید، در حال تغییر است. به این شکل که تلاش سیاسی و «امکان مذاکره» و استفاده از «قدرت بازدارندگی»، بعنوان دو عامل اساسی، نقش مهمی در مدیریت بحران و جلوگیری از تبدیل بحران به جنگ دارد ...

چنانکه در یادداشت‎های پیشین مورد تاکید قرار گرفت، تجاوز عراق به سرزمین ایران موجب شکل گیری رویکرد دفاعی به جنگ ایران و عراق شد، در حالیکه آنچه میان ایران و عراق به مدت هشت سال ادامه داشت، جنگ بود. هم اکنون مفهوم جنگ دفاعی برای ترسیم موقعیت و عملکرد دفاعی جامعه ایران در برابر تجاوز ارتش عراق مورد استفاده قرار می گیرد. چنانکه از خاطره گویی و توصیف رخداد، در مقایسه با سایر روش ها، بیشتر استفاده می شود و حداقل از نظر معرفت شناختی، دو نتیجه اساسی داشته است:

...

موضوع و مسئله جنگ، همانند بسیاری از موضوعات، مانند موسیقی، فیزیک و طب و ...، تاریخ دارد. به این معنا که با بررسی چرایی و چگونگی پیدایش، می‎توان فرایند تاریخی و تحولات آن را ترسیم کرد. با این توضیح، مطالعات مفهومی-تاریخی را باید با فرض تفکیک میان ماهیت جنگ و تاریخمندی آن انجام داد. به این معنا که مسئله جنگ را از دو طریق می توان مورد شناسایی قرار داد: نخست مفهوم و ماهیت جنگ و دیگری، تاریخ جنگ. هر چند تاریخ هر جنگی با ماهیت آن نسبت دارد و به تناسب تغییر در اهداف، ابزار و تاکتیک ها، تاریخ جنگ تغییر خواهد کرد. بعنوان مثال ماهیت و تاریخ جنگ ویتنام برای امریکا و ویتنامی ها همانند جنگ ایران و عراق نیست. بهمین دلیل تاریخنگاری و بررسیهای استراتژیک از تجربه این جنگ، متفاوت خواهد بود. زیرا تغییر در ماهیت جنگ موجب تغییر در نحوه تحقق در زمان و مکان و در نتیجه تاریخ آن می شود ...

پرسش از اهمیت زمان برای تصمیم گیری در بزنگاه های تاریخی، هر چند یک اصل و قاعده کلی است، ولی درک آن تا اندازه ای براساس تجربه و آزمون و خطا فراگیری می شود. نظر به اهمیت این موضوع در ارزیابی‎های تاریخی و راهبردی برای آینده، در این یادداشت به دو مورد از تجربیات تاریخی اشاره خواهد شد:

1- تصرف سفارت امریکا با هدف نگرانی از پیامدهای سفر شاه به امریکا و تکرار تجربه کودتای 28 مرداد 1332 و پیامدهای آن، با آشکارسازی تمایز تفکر و رفتار انقلابی نیروهای پیروان خط امام با تفکر لیبرالیستی و مارکسیستی، کارکردهای متفاوتی داشت که از نظر تاریخی هنوز جریان دارد. ...

تجربه زیسته یک جامعه در دوران جنگ، به معنای صورتی از زندگی در همه ابعاد و جزئیات آن است. انتقال جزئیات تجربه زیسته در هر دوره ای، براساس مفاهیم کلی صورت می گیرد. با این توضیح، تجربیات نظامی جنگ با عراق با توصیف جزئیات، در قالب گزارش از عملیات ها، قابل انتقال به آینده نخواهد بود. زیرا توصیف رخدادهای جزیی با گزارش عملیات یا استفاده از خاطرات و ادبیات، بمعنای بازنمایی «جهان شبه جنگ» است که جایگزین واقعیات تاریخی ـ راهبردی خواهد شد. در حالیکه با بررسی­‎های استراتژیک و تعیین نسبت عملیات های نظامی، با اهداف و نتایج آن و هر دو با اهداف سیاسی، می توان امکان انتقال تجربه جنگ و استفاده از تجربه گذشته را با استفاده از مفاهیم، برای پاسخ به نیازهای آینده را فراهم کرد ...

با گذشت نزدیک به دو نسل از زمان حمله عراق به ایران در شهریور سال 1359، به نظر می رسد در دو موضوع هم اکنون اجماع نسبی وجود دارد:

1) عراق متجاوز بود و به ایران حمله کرد.

2) با مشارکت مردم و نیروهای مسلح در دفاع، ارتش عراق در برابر ایران شکست خورد.

مفاهیم مورد اجماع بیانگر منطق پیروزی در جنگ است. در عین حال پرسش از امکان «اجتناب پذیری جنگ» از طریق مذاکره، ضرورت پایان دادن به جنگ با انتقاد از جنگ طولانی و فرسایشی، بیانگر اختلاف نظر درباره وقوع، ادامه و پایان جنگ است که ناظر بر رویکرد انتقادی به تجربه جنگ با عراق است. به میزان افزایش موارد مورد اجماع و کاهش موارد مورد اختلاف، میراث جنگ با عراق به عنوان تجربه زیسته جامعه ایران، ماندگار و راهنمای مواجهه با موارد مشابه در آینده خواهد شد. در غیر اینصورت ایجاد ابهام موجب تردید در مشارکت و تصمیم گیری در بزنگاه های تاریخی خواهد شد.

مطالب مرتبط:

- یادداشت ها و مطالب مربوط به تجربه جنگ

در حالیکه همچنان درگیر پاسخ به پرسشی هستم که در یادداشت‎های اخیر به آن اشاره کرده‎ام، هنوز روشن نیست تجربه جنگ اخیر غزه که با عملیات 7 اکتبر آغاز و با برقراری آتش بس، دوره اول آن به پایان رسید، چه پیامدهایی خواهد داشت. به این معنا که:

آیا تلاش برای برقراری تغییر نظم و معادلات منطقه‎ای بر پایه اقدام نظامی، به اقدامات سیاسی در منطقه محدود می‎شود و یا زمینه جنگ دیگری را در منطقه فراهم خواهد کرد؟

در هر صورت مشاهده تحولات نظامی و پیامدهای آن، نقطه آغاز نگرش جدید به تجربه جنگ با عراق است و استفاده از نتایج جنگ‎های اخیر و چشم‎انداز آینده آن، بیانگر ضرورت بازبینی دکترین و سیاست‎های دفاعی- امنیتی برای مواجهه با وضعیت‎های غیرقابل پیش‎بینی و متفاوت با گذشته است.

مطالب مرتبط:

- تغییر در شیوه تفکر تاریخی- راهبردی

- مطالب مربوط به قدرت منطقه ای ایران

در حالی که درباره نسبت تجربه جنگ اخیر با تجربه گذشته، در یادداشت‎های اخیرم طرح پرسش کردم، پس از پیشنهاد ترامپ برای گفتگو با ایران، برخی از نوشته‎ها ناظر بر مقایسه شرایط کنونی برای تصمیم گیری استراتژیک، همانند شرایط سال 1367 و پایان دادن به جنگ است. این ملاحظات نشان می دهد ما همواره در میان گذشته و آینده قرار داریم. به این شکل که از نقطه حال و نگرانی از آینده به گذشته و تجربیات آن رجوع و بر اساس آن، به ضرورت های آینده می پردازیم.

بنابراین نه می توان تنها با گذشته زندگی کرد و نه می توان به آینده، بدون نظر به گذشته، نگریست. در صورت شکل‎گیری چنین ادراکی از مفهوم زمان و بهم پیوستگی آن، می‎توان در شیوه تفکر و روش تاریخ‎نگاری و مطالعات استراتژیک تجدیدنظر کرد.

مطالب مرتبط:

- آزمون تجربه جنگ با عراق در برابر دشواری های مواجهه با تغییر در وضعیت استراتژیک

- جایگاه و نقش تجربه جنگ در مواجهه با تجربه جنگ آینده چیست؟

ضربه به حماس و حزب الله بعنوان بازوان قدرت منطقه ای ایران و سقوط بشار اسد، بمعنای ضربه به موقعیت استراتژیک و کاهش قدرت بازدارندگی ج.ا.ایران می باشد که حاصل سرمایه گذاری تدریجی در زمان طولانی، با استفاده از تجربه جنگ با عراق بود. بنابراین نقد و بررسی پیدایش این وضعیت و پیامدهای آن برای آینده، این موضوع را روشن خواهد کرد که؛

جنگ و موقعیت های استراتژیک را باید در پیوستگی استفاده از قدرت نظامی، در چهارچوب اهداف سیاسی، با تأکید بر عنصر زمان تفسیر کرد.

منطق نقد و بررسی رویارویی های اخیر با رجوع به تجربه جنگ با عراق، بیش از آنکه مطالعه امر تاریخی باشد، برای شکل دهی آینده است. زیرا مطالعه تحولات یادشده، زمینه آشکارشدگی قدرت-آسیب‎ها را در یک رویارویی استراتژیک که ریشه در گذشته دارد، اما آینده را شکل خواهد داد، فراهم می سازد.

در یادداشت های پیشین همواره تأکید داشتم باید از تجربه جنگ با عراق برای تحلیل و پیش بینی جنگ آینده استفاده کرد. زیرا از این طریق، کارکرد تاریخی جنگ با عراق به «نتیجه راهبردی» تبدیل و نقطه اتصال تجربه گذشته با آینده خواهد شد. قرار گرفتن ج.ا.ایران در مسیر درگیری با اسرائیل پس از 7 اکتبر 1402 با عملیات وعده صادق 1 و 2 در واقع مواجهه با صورتی از جنگ جدید بود که تحقق یافت و چشم انداز نهایی آن هنوز روشن نیست.

هم اکنون درگیر این پرسش هستم که؛ چگونه می‎توان از تجربه جنگ با عراق برای فهم و تحلیل مشخصه‎های جنگ جدید و پیش‎بینی گسترش آن در آینده، استفاده کرد؟ متقابلاً چگونه می توان با نظر به درگیری های اخیر، تجربه جنگ با عراق را مورد بازبینی قرار داد؟ ...

تلاش برای «آزادسازی مناطق اشغالی» در سال 1359 به فرماندهی بنی‌صدر، بعنوان رئیس جمهور وقت و فرمانده کل قوا، به دلیل تأثیرگذاری الزامات سیاسی به جای نظامی و نادیده گرفتن تجربه دفاع در برابر دشمن و عملیات‌های محدود در دوره اشغالگری که منجر به باورپذیری امکان پیروزی نظامی بر ارتش عراق شده بود، با شکست در عملیات‌های چهارگانه همراه شد. در حالیکه بعدها پس از حذف بنی‎صدر از ساختار سیاسی کشور، آزادسازی مناطق اشغال‌شده برپایه ضرورت برخورداری از قدرت نظامی و با مشارکت نیروهای مردمی و همکاری ارتش و سپاه صورت گرفت. ...

پس از پایان جنگ، منطق پیوستگی روایی و معنابخش که متأثر از غلبه گفتمان و شرایط غالب در زمان جنگ بود، دچار «گسستگی» شد. به این شکل که با آشکارشدن نتایج جنگ طولانی و خاتمه آن با پذیرش قطعنامه 598، بجای پیروزی نظامی بر عراق، «گفتمان انتقادی» بر پایه آشکارشدن نتایج جنگ طولانی و فرسایشی، شکل گرفت. فرضاً وقتی عملیات بدر در سال 1363 بر پایه بررسی سایر مناطق و تجربه عملیات خیبر در سال 1362 انجام شد، این تصمیم‌گیری در زمان جنگ با منطق تاریخی و عملیاتی، توجیه‌پذیر بود و موجب انسجام روایی از وقایع و روند جنگ می‌شد، اما با پایان جنگ و آشکارشدن نتیجه کلی آن، عملیات بدر فراتر از زمان وقوع و در چهارچوب روند جنگ، موجب شکل‌گیری این پرسش منتقدانه شد که: چرا باتوجه به نتیجه عملیات خیبر در هور، عملیات بدر با تکرار عملیات در هور انجام شد؟ پیدایش پرسش یادشده در واقع با تغییر زمان و شرایط ایجاد شد و منطق حاکم بر چگونگی «انسجام و گسست روایی» را برای توجیه در زمان وقوع و یا نقد آن پس از خاتمه جنگ، آشکار کرد. این توضیح ناظر بر این معناست که فرآیند شکل‌گیری و تغییر در روایت‌ها، با ایجاد پیوستگی یا گسست در روایت‌ها، تدریجی است و در ذیل گفتمان و رویکردهای غالب مورد «بازروایی» و «بازتفسیر» قرار گرفته و تغییر می‌کند ...

رخدادهای بزرگ و تأثیرگذار جنگ، بر اثر تحولات و کنش‌های عمیق و گسترده انسانی- اجتماعی، همراه با نتایج راهبردی و ساختاری، منجر به شکل‌گیری «روایت‌های بنیانگذار» و پایدار شده است. چنانکه در باور عمومی جامعه، این‎ تحولات تاریخی و هویت‌ساز، بعنوان تمایز آینده با گذشته، مورد شناسایی و پذیرش قرار گرفته است. در این فرایند رویدادهای تحقق‎یافته در زمان و مکان، از سوی راویان و مورّخین «تاریخ‌گذاری» شده و از این طریق، تحولات تاریخی به وسیله «تقویم تاریخی» از زمانمندی برخوردار شده و امکان شناسایی رخدادهای تاریخی را برای برگزاری یادمان‌ها فراهم کرده است. بعنوان مثال روند رویارویی‌ها میان ایران و عراق که پس از پیروزی انقلاب آغاز شد، پس از 20ماه سرانجام منجر به تصمیم‌گیری عراق برای استفاده از قدرت نظامی در برابر ایران و در نتیجه حمله نظامی و جنگ شد. این تحوّل نظامی و راهبردی در مناسبات ایران و عراق، از سوی ایران در 31 شهریور 1359 تاریخ‌گذاری شده، در حالیکه عراقی‌ها بر تاریخ چهارم سپتامبر(14 شهریور) تأکید می‌کنند. هم‌اکنون واقعه تاریخی جنگ با زمان تقویمی 31 شهریور مورد شناسایی قرار می‌گیرد. ...

جستار حاضر را به بهانه برقراری آتش بس در تاریخ 29 مردادماه 1367، با این فرض نوشته ام که؛ «جنگ» به اعتبار «ماهیت و مشخصه‌های» آن، با استفاده از قدرت نظامی، از طریق تهدید موجودیت و یا تأمین الزامات توسعه نفوذ و قدرت منطقه ای، یک امر استراتژیک و تکرارپذیر در حال و آینده است که با اهداف و منافع اساسی در سطح ملی، نسبت دارد. منطق وقوع جنگ هر چند تابع برخورداری از قدرت نظامی، با هدف تأمین اهداف سیاسی است، ولی شکل‌گیری اراده جنگ از مسیر ادراک از موقعیت و اشتباه در محاسبه از قدرت خود و مبالغه درباره آسیب پذیری دشمن، عبور می کند. ...

در یادداشت‎های پیشین درباره «جابجایی در تاریخ» نوشتم؛ با تغییرات نسلی و در شرایط، زمینه جابجایی در نگرش به نقش و اهمیت رخدادهای تاریخی فراهم می‎شود. به این شکل که به موازات ظهور رخدادهای جدید تاریخی، زمینه های مقایسه با گذشته و «نقدِ تاریخی» نیز فراهم می شود. در این جستار می خواهم موضوع مورد بحث را با بررسی تأثیر و اهمیت تاریخی عملیات «وعده صادق»، دنبال کنم. منطق تصمیم‎گیری برای عملیات وعده صادق، بر پایه ارجاع به «حق پاسخگویی» ایران به حمله اسرائیل به کنسولگری ایران در دمشق انجام شد و مورد پذیرش همگانی قرار گرفت. ...

هرچند از نظر تاریخی چگونگی رخ دادن وقایع و سرانجام آن، ازجمله وقوع، ادامه و پایان جنگ اهمیت دارد، اما بنظرم مسئله اساسی، بررسی نظام ادارکی و مفهومی جامعه ایران و ساختار تصمیم‌گیری و مدیریتی کشور از «مسئله جنگ» و چگونگی مواجهه با آن در آینده می باشد ...

سال ۱۴۰۲ همانند سال های گذشته که تجربه کردیم رو به پایان است. امید به ادامه زندگی و آغاز جدید، مهمترین دلیل پرسش از گذشته است. به این معنا که «چه کردیم؟» این توضیح نشان می دهد همان گونه که گذشته را با نظر و امید به آینده مورد توجه قرار می دهیم، مطالعات تاریخی نیز تابع همین ملاحظه است. ...

رجوع جامعه به وقایع تاریخ‌ساز مانند تجربه جنگ با عراق که بصورت مناسبتی و یا به شکل دیگری صورت می‌گیرد، فارغ از عواملی که بیشتر تابع شرایط و تا اندازه ای ظرفیت‌های وقایع تاریخی می‌باشد، با یک تناقض اساسی همراه است، به این معنا که؛ بدون پیش‌فرض‌های مفهومی، فهم از وقایع تاریخی حاصل نخواهد شد و از طرفی پیش‌فرض‌های مفهومی در عمل موجب تداوم و تحکیم فهم پیشین و مانع از فهم از تغییرات خواهد شد. به همین دلیل بازبینی مفاهیم و روایت ها با دشواری همراه می شود.

به نظرم اگر تغییر در شرایط و ایجاد مسایل و نیازهای جدید را یکی از مهمترین دلایل رجوع تاریخی فرض بگیریم، پیش شرط و دلیل برای فهم جدید از تاریخ، در پاسخ به نیازهای جدید خواهد بود. به همین دلیل بر اثر تحولات و شرایط جدید، پیش‌فرض‌های پیشین تغییر کرده و تناقض یادشده برطرف می شود. بنابراین منطق ناظر بر رجوع تاریخی به وقایع تاریخ ساز و بازبینی مفاهیم و روایت ها، با برداشت جدید از تاریخ صورت خواهد گرفت و با نتایج مناسبی همراه خواهد شد.

پیش از این تصوّر می‌کردم در مراحل کلی جنگ، شامل وقوع، ادامه و پایان، وقوع جنگ در مقایسه با ادامه و پایان دادن به جنگ از اهمیت بیشتری برخوردار است. زیرا تا جنگی آغاز نشود، ادامه و پایان دادن به آن موضوعیت ندارد. با مطالعه مفاهیم نظری و تجربه سایر جنگ‌ها در منابع تاریخی شامل حمله امریکا به افغانستان و عراق، جنگ روسیه و اکراین و جنگ غزه، همچنین ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر، به این نتیجه رسیدم که «پایان دادن به جنگ» مهمتر از آغاز و ادامه جنگ است. در ادامه، به چهارچوب مراحل کلی جنگ و تجربه آن در جنگ با عراق اشاره خواهم کرد که شامل سه موضوع و مرحله اساسی به شرح زیر است: ...

پرسش از «مطالعه تاریخ جنگ یا فهم از مسئله جنگ»، که برای عنوان این جستار انتخاب شده، با فرض تفاوت میان «موضوع و مسئله» یک واقعه تاریخی با «تاریخ» آن صورت گرفته است. به این معنا که هر موضوع و مسئله ای تاریخ دارد، چنانکه هر تاریخی برای توصیف و تحلیل یک موضوع و مسئله نوشته می‌شود. وجه تفاوت در بررسی‌ها و آثار تاریخی، موضوع و مسئله است. بنابراین میان موضوع و تاریخ آن، در عین حالیکه نوعی پیوستگی وجود دارد، ولی به اعتبار روش شناختی باید جداسازی شود. ...

اشاره:

در یادداشت پیشین علت بی‌توجهی به مناسبت های تاریخی برای یادآوری رخدادهای تاریخی را بعنوان یک مسئله طرح کردم. در این جستار با وجود تأخیر و فاصله با آنچه پیش از این نوشتم، می­ خواهم به وجه دیگری از این مسئله، با استدلال درباره پیدایش «پدیده تاریخی شدن»، اشاره کنم. ...

با وجود آنکه برای نخستین بار در جلد سوم کتاب «سیری در جنگ ایران و عراق» در سال 1373 به موضوع عملیات کربلای چهار و علت شکست آن پرداختم، همچنین تحقیق و انتشار مجموعه «نقد و بررسی پرسش‌های اساسی جنگ» و انتشار برخی یادداشت‌ها در این زمینه، با درکی که از عملیات کربلای چهار و جایگاه آن در روند تحولات جنگ دارم، صادقانه عرض می‌کنم که هنوز علت توجه مکرّر به این عملیات را نمی‌دانم چیست؟ اگر موضوع پاسداشت شهدا باشد، که هست، در طول زمان جنگ موارد دیگری هم وجود دارد که برخی رزمندگان بسیار غریبانه و مظلومانه شهید شدند، ولی همانند شهدای غواص به آن توجه نشده است. ....

پیش از این تصور می کردم نه تنها باید در مناسبت‌های تاریخی به موضوعات مورد نظر اشاره کنم، بلکه پرداختن به موضوعات خارج از مناسبت‌های تاریخی را قبول نداشتم. مدتی است با وجود فرارسیدن مناسبت‌های تاریخی، مانند عملیات کربلای 4 و یا سایر موضوعات، برای نوشتن یادداشت اقدام نکرده ام. امروز در برابر این پرسش قرار گرفتم که؛ چرا از یادآوری و طرح مسئله در موضوعات مهم، با استفاده از مناسبت‌های تاریخی خودداری می‌کنم؟ در پاسخ اولیه به این پرسش به این نتیجه رسیدم که تمرکز بر مفاهیم و مباحث روش‌شناختی، چنانکه در یاداشت‌های منتشرشده مشاهده می‌شود، موجب تغییر عادت شده است. ولی بنظرم این پاسخ کافی نیست، باید دلایل دیگری وجود داشته باشد که نسبت به آن بی‌توجه بودم و یا قادر به فهم عمیق از علت آن نیستم. در هر صورت برای من که در تمام سال‌های گذشته به بررسی وقایع جنگ ایران و عراق اهتمام داشته ام، این تغییر رویّه باید ریشه در فهم جدید از مسئله جنگ و تاریخ آن، همچنین روش بررسی آن داشته باشد. پس از تأمل درباره پیدایش این وضعیت، دلایل آن را به بحث خواهم گذاشت.