تاکنون غیر از تأکید بر شخصیت اخلاقی و رفتاری، دو مفهوم مورد اجماع، شامل «ناشناختگی» و «شخصیت استراتژیک»، وجه مشترک قضاوت درباره سپهبد شهید غلامعلی رشید، فرمانده قرارگاه مرکزی خاتم الانبیاء(ص) بوده است. مفاهیمی که به ظاهر متناقض است اما یکدیگر را تکمیل و معنا می‎کنند.

ریشه ناشناختگی این فرمانده شهید، حضور نداشتن در رسانه و خودداری از سخن گفتن است که با اقتضای جایگاه فکری- مسئولیتی در حوزه راهبردی که نمی‎توان همواره سخن گفت و یا هر سخنی را بیان کرد، همخوانی دارد. در عین حال دشواری تعریف از نقش تفکر و موقعیت استراتژیک وی، حتی اگر ضروری و امکان‎پذیر باشد، به دلیل تجربه جنگ با عراق و گسترش ادبیات دفاعی به جای گفتمان نظامی- استراتژیک، بسیار دشوار است ...

   امروز بعدازظهر، خبر درگذشت حاج ابراهیم حاجی محمدزاده را در بیمارستان، از دوستان شنیدم. مردی که برای مبارزه و زندگی تلاش کرد، اما برای زنده ماندن در برابر بیماری تلاشی نکرد و پس از پنج ماه، سرانجام تسلیم اراده حق شد.

اگر بخواهیم حیات مرحوم محمدزاده را تقسیم بندی کنیم؛ بخشی از آن قبل از انقلاب با مبارزه و در زندان گذشت. پس از پیروزی انقلاب یک دهه در سپاه درگیر بحران‌های سیاسی- امنیتی و جنگ بود و بیش از سه دهه دوران زندگی خود را در دو حوزه عمومی و خصوصی، با دغدغه دائمی درباره دین و سیاست، پشت سر گذاشت. اندیشه ورزی بر محور سخنان و مواضع امام خمینی رحمت الله علیه، همراه با تأمل بر ادعیه و قرائت سوزناک دعای جوشن کبیر، بخشی از  ویژگی‌های برجسته او بود.

نتیجه برجسته زندگی حاج ابراهیم محمدزاده در دهه اول انقلاب و جنگ، همان است که وی را بعنوان مسئول «دفتر سیاسی سپاه» می شناسند. با وجود آنکه عمر مدیریتی او بر دفتر سیاسی کوتاه بود، با اندیشه ورزی درباره سیاست، از طریق تجزیه و تحلیل رخدادها و روندهای سیاسی در چارچوب انقلاب و اندیشه امام خمینی، تأثیر عمیقی در حوزه سیاسی در سپاه و کشور داشت. نسلی را تربیت کرد که در زمینه های مختلف، ازجمله تحلیل روندهای سیاسی در کشور و تاریخ نگاری جنگ، تأثیر بی بدیل و ماندگاری را برجای گذاشته اند.

روحش قرین رحمت حق

مطالب مرتبط:
+ به یاد بنیان‌گذاران؛ یادداشتی درباره موسسین دفتر سیاسی سپاه

   با وجود آنکه پس از مرگ عزیزانمان، ازجمله مرحوم دکتر هادی نخعی، تأثرات روحی اولیه به تدریج کاهش یافته و امکان نگاه به تفکر و عملکرد آنها را برای ما فراهم می کند، در عین حال گرد و غبار برآمده از گذشت زمان و تغییر شرایط، موجب غفلت از  ضرورت تأمل و بازبینی تلاش ها و اقدامات آنها می شود. در برابر این دوگانگی اجتناب ناپذیر چه باید کرد؟

حوزه مطالعات جنگ به اعتبار مسئله امنیت ملی و تاریخ نگاری ابعاد سیاسی- نظامی آن، دو موضوع اساسی است که راویان جنگ در مرکز «مطالعات و تحقیقات جنگ» در سطوح و با روش مختلف به آن پرداخته اند. بنابراین برای شناخت رویکردها و روش‌های مورد استفاده و تداوم آن، باید نسبت به تلاش‌های راویان شامل تفکر و عملکرد پژوهشی آنها در این حوزه، توجه صورت بگیرد.

این مهم یا به شکل ساختاری باید از سوی مرکز اسناد صورت بگیرد که از سوی راویان بنیانگذاری و توسعه داده شده است، یا در چارچوب هویت «کانون راویان» انجام شود. در واقع الزامات و نیازمندی های این بررسی و نتایج آن بیش از آنکه فردی و یا خانوادگی باشد، باید بصورت ساختاری و روشمند انجام شود.

با ملاحظه یاد شده، فرصت را مغتنم شمرده، می خواهم از جایگاه مرحوم دکتر هادی نخعی در مطالعات جنگ یاد کنم. به نظرم نخعی در حوزه مطالعات جنگ به دلایلی که به آن اشاره خواهم کرد، یک استثناء و متمایز از دیگران بود. این باور را از ابتدا داشتم و به مناسبت های مختلف بیان می کردم. چنانکه در یک جلسه، مرحوم دکتر اردستانی سئوال کرد؛ منظورت چیست که همیشه این موضوع را طرح می کنی؟ نمی دانم آیا فرصت شد تا به ایشان پاسخ بدهم یا خیر، ولی برای روشن شدن این موضوع و اهمیت آن، می توان به فرآیند مطالعات و نتایج عملکرد مرحوم نخعی رجوع کرد.

1- مرحوم نخعی به لحاظ شخصیتی، چند ویژگی اساسی داشت که شامل؛ سخت کوشی و پشتکار چشم گیر، فکر عمیق و توانایی بررسی موضوعات، در دو سطح جزیی و کلان بود. مطالعه آثار وی در زمینه های مختلف از جمله درباره نقش گروه های سیاسی و کارکرد سیاسی- امنیتی آنها علیه انقلاب، در میان دوستان و همکاران دفتر سیاسی سپاه متمایز است و می تواند ابعاد فکری و روشی نخعی را آشکار کند.

2- تلاش های مرحوم نخعی در حوزه «روش شناسی» مطالعه جنگ ایران و عراق، نقش اساسی در شکل گیری ساختار پژوهشی مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ و روشمندی تلاش راویان و پژوهشگران داشت. بر این باور هستم که بدون تلاش‌های فکورانه و سخت کوشانه و پیگیرانه نخعی، شاکله و روش تاریخ نگاری جنگ شکل نمی‌گرفت، چنانکه ساختار پژوهشی روزشمار جنگ نیز به سرنوشت روشنی منتهی نمی‌شد.

اگر آنچه ذکر شد بعنوان خطوط کلی تلاش های فکری و عملی مرحوم دکتر نخعی در سطح رویکردی و روش‌شناختی محسوب شود، ضرورت پرداختن به اندیشه و عملکرد وی در حوزه مطالعات جنگ، بیش از گذشته روشن می شود.

مطالب مرتبط:
+ در فراق راوی و پژوهشگر جنگ ایران و عراق؛ به بهانه دومین سالگرد مرحوم دکتر هادی نخعی
+ تأملی بر حیات فکری دکتر نخعی؛ نظر به گذشته یا آینده
+ به یاد بنیان‌گذاران؛ یادداشتی درباره موسسین دفتر سیاسی سپاه
+ در رثای زندگی؛ به بهانه فراق «راوی جنگ»

   در حالیکه نزدیک به چهار دهه حیات فکری مشترک برای اهتمام به تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق، از طریق توصیف و تحلیل وقایع، موضوعات و مسایل جنگ ایران و عراق داشتیم، ابتدا کنار آمدن با بیماری او دشوار بود و سپس مشاهده مرگ تدریجی اش و پس از آن، فراق غم انگیزش که همچنان سایه افکنده است.

اکنون مسئله اساسی، چگونگی مواجهه با گذشت روزها و سال های فراق است که خارج از اراده ما خواهد گذشت، در حالیکه یاد و خاطره او نیز با پذیرش واقعیت تلخ مرگش در غبار زمان کمرنگ خواهد شد. پرسش این است که چگونه می توان تلخی واقعیت مرگ مرحوم دکتر هادی نخعی؛ «راوی متعهد جنگ ایران و عراق»، «پژوهشگر خلّاق در حوزه علوم سیاسی و تاریخی» و «معلم پرتلاش دانشگاه» را به ضرورت یادآوری از او تبدیل کرد؟ به نظرم مشکل ما در نحوه مواجهه با مرگ عزیزانمان نیست، زیرا بمثابه یک واقعیت تلخ و ناگوار سرانجام خواهیم پذیرفت، بلکه مسئله، چگونگی مواجهه با روزها و سال‌های روبه افزایش فراق پس از مرگ است. بنابراین در حالیکه لحظات و تجربیات زندگی با آنها و حتی لحظات تلخ فراق، تدریجاً رنگ می‌بازد، برای غلبه بر آن می توان به حیات فکری و پژوهشی ایشان توجه کرد.

به این اعتبار مهمترین دلیل ضرورت اندیشه ورزی درباره زیست فردی و جمعی مرحوم نخعی، برپایه تأثیرگذاری تفکر، روش و اخلاق پژوهشی ایشان است که مورد اجماع قرار دارد. این مهم از طریق مشاهده مدیریت، اندیشه ورزی و روشمندی ایشان در مواجهه با افراد و انتشار متون سیاسی، اجتماعی و نظامی قابل حصول است. مرحوم نخعی در حوزه سیاست، تاریخ و جامعه اندیشه ورزی می کرد و در این زمینه ها مطالعات عمیق و بهم پیوسته ای داشت که به شکل های مختلف منتشر شده است.

به نظرم مشخصه اخلاق و روش پژوهشی ایشان توجه به جزئیات و ارتباط مولفه‌های مختلف با یکدیگر و منظومه‌سازی از طریق مفهوم بندی و چارچوب بندی به صورت روشمند بود. ملاحظه یاد شده از مهمترین عوامل تسهیل کننده در نظریه پردازی است که دکتر نخعی از این مشخصه برخوردار بود.

مرحوم نخعی در کنار زندگی روزمره، فکر و پژوهش نمی‌کرد، بلکه با پژوهش و فکر زندگی می‌کرد. مهمترین نشانه سلوک و زندگی فردی و اجتماعی ایشان، بی توجهی به عنصر زمان و به نوعی غلبه بر زمان بود. هم در بیشتر اوقات زندگی خود درگیر پژوهش و اندیشه ورزی کرده بود و هم فراتر از زمان به موضوعات و مسایل توجه داشت و همواره میان گذشته، حال و آینده پیوند برقرار می کرد.

دکتر نخعی در به سامان رساندن نتایج گزارش راویان و انتشار آثار مرکز از طریق روشمندی و مفهوم بندی وقایع، نقش بی‌بدیل و تعیین کننده ای داشت. این ادعا که مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس بدون حضور موثر و تعیین کننده مرحوم دکتر نخعی سرنوشت دیگری پیدا می کرد، نه تنها گزافه گویی و مبالغه آمیز نیست، بلکه تنها بخش اندکی از تلاش ها و زحمات ایشان را آشکار می کند.

روحش قرین رحمت حق

مطالب مرتبط:
+ در رثای زندگی؛ به بهانه فراق «راوی جنگ»
+ تأملی بر حیات فکری دکتر نخعی؛ نظر به گذشته یا آینده؟
+ به یاد بنیان‌گذاران؛ یادداشتی درباره موسسین دفتر سیاسی سپاه
+ برای بزرگداشت دوستان سفر کرده و غافله در راه، چه باید کرد؟

   اسناد و مدارک جمع‌آوری شده در مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، گزارش‌های نوشته شده در زمان جنگ در قرارگاه‌های فرماندهی جنگ، همچنین آثار منتشره و مهمتر از آن؛ ساختار و شالوده سازمانی و روش‌شناختی حوزه تاریخ نگاری جنگ در کشور و در مرکز اسناد، ریشه در رویکرد و روش‌، باور داشت و تلاش‌های نسلی دارد که برخی بزرگان و موسسان آن، ازجمله دکتر نخعی و دکتر اردستانی، هم اکنون چهره در نقاب خاک دارند و برابر تقدیر الهی باید در انتظار از دست دادن سایر دوستان و همراهان بود. ...

   خبر درگذشت دوست و برادر گرامی، راوی و محقق تاریخ جنگ و مدیر مرکز اسناد دفاع مقدس، چنان غافلگیر کننده و شوک آور بود که گویی زمان برای ما، همانند قلب او، در یک لحظه متوقف شد. با این تفاوت که ما از فرصت زندگی دوباره برخوردار شدیم،  دریغا که دفتر زندگی تاریخ نگار جنگ، در میانه راه زندگی، برای همیشه ی تاریخ بسته شد!

آنچه در این میان حیرت آور است و در لحظاتی حتی فرصت و امکان گریستن را از ما گرفت، فرارسیدن مرگ یک عزیز، بعنوان پایان بخش زندگی نبود، زیرا که مرگ در تقدیر هر آن چیزی است که در عالم وجود پیدا کرده است، بلکه احاطه مرگ بر زندگی، به شکل غافلگیر کننده، موجب ادراک «مرگ در عین زندگی» و ضرورت تذکر «موتوا قبل أَن تموتوا» (بمیرید قبل از آنکه بمیرید) شد.

درگذشت بسیار حزن انگیز و جان سوز «یار دیرین» تذکر الهی است که تا مرگ را در درون لحظات زندگی جستجو و فرصت های آن را دریابیم.

با طلب مغفرت برای «مرحوم دکتر حسین اردستانی» و آرزوی صبر و اجر برای خانواده گرامی آن عزیز و تمامی دوستان و وابستگان که در سوگ از دست دادن ناگهانی او نشسته اند.

مطالب مرتبط:
+ یادداشتی از مرحوم دکتر حسین اردستانی