در این جستار با نظر به عنوان بحث، تنها به برخی از ­آموزه‎­های راهبردی جنگ 12روزه به شرح زیر اشاره خواهد شد:

1- مهاجم با رعایت غافلگیری و استفاده از تهاجم اطلاعاتی برای فریب استفاده خواهد کرد تا میزان احتمال پیروزی را افزایش دهد. بنابراین با توجه به اینکه «منطق محاسباتی مهاجم»، الزاماً با «تصوّرات ما از قدرت بازدارندگی از جنگ»، منطبق نیست، بنابراین اعتماد به قدرت بازدارندگی و محاسبه از شرایط بر اساس برخی داده های اطلاعاتی- تحلیلی به تنهایی برای اطمینان از عدم وقوع جنگ کافی نیست.

2- هرچند لازمه پیروزی مهاجم برای شکست مدافع، برخورداری از امکان غافلگیری در برابر جنگ است، ولی شرط کافی برای پیروزی مهاجم و شکست مدافع نیست. در نتیجه مناسب است به جای تکیه بر روش شناسی بررسی «احتمالات» برای پیش بینی وقوع جنگ و آمادگی برای مقابله با آن، از طریق بررسی کلیه «امکان­های وقوع»، جوانب و عوامل موثر در وقوع جنگ مورد محاسبه قرار گرفته و برای مواجهه با آن پیش بینی شود ...

تعریف فهرست و صورت بندی «درس‌‎­های استراتژیک جنگ»، در شرایط برقراری آتش‌بس شکننده و «جنگ ناتمام»، همانند ترسیم ماهیت و مشخصه‌های جنگ، پیچیده و دشوار است. به نظرم پس از جنگ 12روزه سه مسئله اساسی نیاز به بررسی دارد:

1) تبیین علت و ریشه ‎­های وقوع جنگ که احتمال تکرار پذیری آن در آینده وجود دارد.

2) بررسی ظهور صورت جدیدی از جنگ که مشخصه‌های آن، در ذیل مفهوم جنگ «مدرن و ترکیبی» قابل تعریف می‌باشد و با تجربه جنگ با عراق تفاوت بنیادین دارد.

3) ارزیابی پیامدهای استراتژیک جنگ، در حوزه های مختلف، بعنوان راهنمای ایجاد تغییرات اساسی در شیوه تفکر، سازماندهی، تجهیز و روش ‎های بکارگیری قدرت نظامی، در سطوح عملیاتی، تاکتیکی و تکنیکی.

منظور از «درس­‌ها» در این بررسی بمعنای ارزیابی شکاف میان «بایدها و بایسته های هدف‌­گذاری شده مورد نیاز برای جنگ» بعنوان انگاره­‎های ذهنی از جنگ آینده با «آنچه که در این جنگ واقع شد»، به عنوان واقعیت‌­های جدید که مورد محاسبه قرار نگرفته بود، می‌باشد ...

تجربه جنگ هشت ساله با عراق و سپس تلاش برای «بازسازی اقتصادی» که به مفهوم «توسعه اقتصادی» تغییر کرد و با مفهوم «توسعه سیاسی» تکمیل شد و ادامه پیدا کرد، نزدیک به سه دهه همچنان ذهنیت کنونی جامعه ایران و نظام نخبگی و مدیریتی کشور را درگیر چگونگی انتخاب میان «دوگانگی راهبردی»، «مسئله جنگ» در برابر «رشد و توسعه سیاسی-اقتصادی» کرده است. به این شکل که «امتناع از جنگ»، بر اساس مدیریت پیامدهای خسارت بار جنگ با عراق و ضرورت گذار از آن، همچنین نگرانی از واکنش اعتراضی جامعه، با تاکید بر اولویت توسعه مناسبات اقتصادی و حل و فصل مناقشات از طریق مذاکره و توافق سیاسی با غرب، مطرح می شود. در مقابل، «آمادگی برای جنگ» و ارتقاء موقعیت استراتژیک ایران پس از حادثه 11 سپتامبر و تغییر در استراتژی منطقه‎ای امریکا، برای ایجاد نظم جدید در منطقه با استفاده از قدرت نظامی که موجب حمله امریکا به افغانستان و عراق شد، موجب تأکید بر ضرورت مقابله با سلطه‎طلبی و اشغالگری امریکا و اسرائیل در منطقه، از طریق افزایش و توسعه حمایت از جبهه مقاومت و بازدارندگی در برابر تهدیدات نظامی، با نگاه به شرق را به دنبال داشته است ....

تاکنون غیر از تأکید بر شخصیت اخلاقی و رفتاری، دو مفهوم مورد اجماع، شامل «ناشناختگی» و «شخصیت استراتژیک»، وجه مشترک قضاوت درباره سپهبد شهید غلامعلی رشید، فرمانده قرارگاه مرکزی خاتم الانبیاء(ص) بوده است. مفاهیمی که به ظاهر متناقض است اما یکدیگر را تکمیل و معنا می‎کنند.

ریشه ناشناختگی این فرمانده شهید، حضور نداشتن در رسانه و خودداری از سخن گفتن است که با اقتضای جایگاه فکری- مسئولیتی در حوزه راهبردی که نمی‎توان همواره سخن گفت و یا هر سخنی را بیان کرد، همخوانی دارد. در عین حال دشواری تعریف از نقش تفکر و موقعیت استراتژیک وی، حتی اگر ضروری و امکان‎پذیر باشد، به دلیل تجربه جنگ با عراق و گسترش ادبیات دفاعی به جای گفتمان نظامی- استراتژیک، بسیار دشوار است ...

در حالیکه جامعه ایران پس از پیروزی انقلاب درگیر استقرار نظام و تعیین جهت‎گیری‎های کلی در سیاست‎های داخلی و خارجی بود، پویایی‎های اجتماعی انقلاب پس از پیروزی، ابتدا تحت تأثیر بحران‎های امنیتی قرار گرفت و سپس با حمله عراق، تمامیت ارضی و موجودیت نظام برآمده از انقلاب در معرض تهدید قرار گرفت.

موضوع یادشده، تفکر، روش و ساختار ضروری برای دفاع در برابر تجاوز را شکل داد و از این طریق مسئله جنگ، جایگزین انقلاب شد. با این تفاوت که بدلیل تفسیر جنگ در چهارچوب انقلاب و سرنگون کردن صدام و نظام بعثی عراق، بعنوان اهداف و خواسته‎های ایران، مورد تأکید قرار گرفت و راهنمای تعیین استراتژی دفاعی- آزادسازی و ادامه جنگ در خاک عراق شد. به همین دلیل در رسانه‎های خارجی نحوه پایان جنگ با پذیرش قطعنامه 598، بمثابه پایان انقلاب ارزیابی شد. ...

چرا دو تجربه متفاوت است؟ بر اساس این قاعده که هر تجربه‎ای منحصر به شرایط خاص است، می‎توان مشخصه های تفاوت را به دست آورد.

1) تجربه جنگ با عراق، پس از یک انقلاب مردمی و دفاع مردم در برابر حمله عراق بود و منشاء تحولات دهه اول انقلاب شد و لذا تاب‎آوری هشت سال جنگ و مشارکت داوطلبانه، موجب توسعه سازمان رزم سپاه و تبدیل نیروی امنیتی به یک نیروی دفاعی- تهاجمی شد. به همین دلیل جنگ طولانی بر شکل‎گیری فرهنگ دفاعی جامعه ایران و ساختارهای جدید تأثیر گذاشت. چنانکه نحوه پایان جنگ با حملات عراق و پذیرش قطعنامه 598، به جای سقوط صدام، منشاء تحولات دهه دوم انقلاب شد ...

تأثیر و تداوم پیامدهای عملیات طوفان الاقصی در 7 اٌکتبر( 15 مهر1402) بر حماس و حزب الله و سپس درگیری مستقیم ایران و اسرائیل در دو مرحله، بمنزله آزمون قدرت دفاعی- تهاجمی و منطقه ای جمهوری اسلامی ایران و جبهه مقاومت بود که شالوده های آن بر پایه تجربه جنگ با عراق، مقابله با اشغالگری امریکا و اسرائیل، همچنین مقابله سرنوشت ساز با داعش در منطقه، بنیان گذاری شده بود. با این توضیح، به دو روش می توان با تجربه جنگ اخیر و پیامدهای آن مواجه شد: ...

ارتش و سپاه درباره نقش و عملکرد خود در جنگ گزارش هایی را منتشر کرده اند که در گفتار و نوشتار فرماندهان و پژوهشگران قابل مشاهده است. در بخش اول نظریه ارتش درباره «نقش و عملکرد ارتش در جنگ» بیان شد و در این بخش به نظریه سپاه در این باره اشاره خواهد شد.

ب) مفاهیم اساسی در نظریه سپاه

در آثار سپاه، شامل تحقیقات انجام شده و گفتار و نوشتار فرماندهان جنگ، عملکرد ارتش در جنگ در چارچوب چند مفهوم و مسئله اساسی نقد و بررسی شده است: ...

ارتش و سپاه درباره نقش و عملکرد خود در جنگ گزارش هایی را منتشر کرده اند که در گفتار و نوشتار فرماندهان و پژوهشگران قابل مشاهده است. در این متن ابتدا نظریه ارتش درباره «نقش و عملکرد ارتش در جنگ» و سپس به نظریه سپاه در این باره اشاره خواهد شد.

الف) مفاهیم اساسی در نظریه ارتش

در آثار ارتش، شامل تحقیقات انجام شده و گفتار و نوشتار فرماندهان جنگ، عملکرد ارتش در جنگ در چارچوب چند مفهوم و مسئله اساسی توضیح داده شده است:

1) ارتش در انقلاب، از طریق اعلام بی طرفی به جای رویاروئی با مردم، به پیروزی انقلاب کمک کرد. به دلیل سردادنِ شعار انحلال ارتش از سوی گروه های مختلف و تصفیه سران آن ، نیروهای ارتش درباره آینده خود نگران و دچار «بحران هویت» شدند. اعتماد و حمایت امام از ارتش و دستور برای رژه سراسری در کشور، همچنین واگذاری ماموریت مقابله با ضدانقلاب در کردستان، مهمترین سرمایه های ارتش و دلیل حفظ آن بود.

تجربه به دست آمده در دوره آزادسازی مناطق اشغالی، با نظر به تغییر در ماهیت جنگ و دکترین عراق از تهاجمی به دفاع مطلق در خاک خود، به دلیل کوتاه‎شدن خطوط پشتیبانی از یگان‎های رزم، پاسخگوی نیازهای مرحله جدید نبود. با این وجود، به جای ایجاد تناسب لازم میان اهداف با منابع در کشور، همچنین تغییر در تاکتیک و مانور عملیات و زمین برای تأمین اهداف نظامی، منطقه نبرد در چند مرحله تغییر کرد. در این فرایند، عملیات در سه منطقه رملی در عملیات‎های والفجر مقدماتی و والفجر یک، عبور از رودخانه اروند در عملیات فاو و کربلای چهار، همچنین عملیات در دشت باز و در برابر استحکامات دفاعی چندلایه عراق در عملیات رمضان و کربلای پنج، انجام شد. هوشیاری عراق نسبت به تاکتیک و جغرافیای منطقه عملیات، جنگ را از نظر تاکتیکی در منطقه جنوب با بن بست همراه کرد و انتقال جنگ از جنوب به شمالغرب در نیمه دوم سال 1366، فرصت لازم را برای تغییر استراتژی عراق از دفاعی به تهاجمی فراهم کرد. ...

توانمندی جذب، آموزش، سازماندهی و بکارگیری نیروهای پیاده و تجهیز آنها در درون سازمان رزم سپاه برای انجام مأموریت دفاعی- تهاجمی، نتایجی را از نظر عملیاتی بهمراه داشت که شاکله تفکر تاکتیکی- عملیاتی سپاه بر اساس آن بنا شد. سپاه در کنار ادراک از اهمیت اشراف اطلاعاتی، برخورداری از سازمان رزم و تجهیزات مناسب برای موفقیت در طراحی و اجرای مانور عملیاتی و فرماندهی نیروها، اهمیت و تأثیر آتش پشتیبانی توپخانه و هوایی را بهمراه استفاده از قدرت زرهی در مرحله «آزادسازی مناطق اشغالی»، بصورت جدی‎تری در مقایسه با مرحله قبل ادراک و مورد تأکید قرار داد. سازمان رزم سپاه در مرحله جدید، همچنان متکی بر نیروهای داوطلب مردمی بود که سطح و میزان تأثیرگذاری قدرت رزمی سپاه را نمایان می‎کرد. ...

تحولات فکری- ساختاری و تغییر کارکرد سازمانی سپاه برای تبدیل وضعیت از نیروی امنیتی به نیروی نظامی، حداقل تحت تأثیر سه عامل اساسی شامل؛ وقوع جنگ، اشغال سرزمین ایران و بن‎بست نظامی پس از شکست در آزادسازی مناطق اشغالی در سال اول جنگ، صورت گرفته است. به این شکل که تهدیدات امنیتی عراق در استان‎های غربی با حمایت از گروه‎های تجزیه طلب، همراه با تجاوزات مرزی دشمن قبل از آغاز جنگ، موجب مقابله سپاه با تهدات امنیتی در داخل شهرها و حضور در مرز شد. ساختار و سازمان سپاه که به تناسب مأموریت‎های جدید شکل گرفته بود، با برخورداری از اطلاعات امنیتی و نظامی، همراه با نگرانی از خطر جنگ، به تدریج زمینه‎های مشارکت سپاه را برای دفاع در برابر متجاوز فراهم کرد. ...

1) رویارویی نظامی با اسرائیل پس از حمله به کنسول‌گری ایران در دمشق، بعنوان «رویارویی دو استراتژی»، به دلیل بازتاب گسترده ای که داشته و آشکارشدن نتایج آن در آینده، همچنین به اعتبار نسبت آن با تجربه جنگ با عراق، در این جستار بررسی خواهد شد. چنانکه تصریح می شود، فرض بر این است که؛ «استراتژی معطوف به موجود زنده است.» زیرا جنگ یک امر انسانی است که با استفاده از ابزار نظامی، برای تأمین اهداف سیاسی، صورت می‌گیرد. پویایی و عدم قطعیت جنگ که مورد تأکید قرار می گیرد، تا اندازه ای متأثر از همین ملاحظه است. بنابراین تأثیر باورهای ذهنی و اندیشه ها در هدف گذاری، طراحی، تصمیم گیری و اقدام، از اهمیت زیادی برخوردار است و باید مورد بررسی قرار بگیرد.

با گذشت چهار دهه از وقوع جنگ در شهریور 1359، تداوم تهدیدات و خطر تکرار جنگ، این پرسش ایجاد شده است که؛ چگونه می‌توان با استفاده از تجربه وقوع جنگ در گذشته، برای جلوگیری از تکرار جنگ در آینده جلوگیری کرد؟ چنانکه قابل مشاهده است، منطق حاکم بر این پرسش، نگرانی از وقوع جنگ و جلوگیری از تکرار آن در آینده، با استفاده از تجربه جنگ گذشته می باشد. پاسخ به پرسش یادشده با ملاحظاتی همراه است که در ادامه به آن اشاره خواهم کرد. ...

گزارشی را درباره نقش سرهنگ بهزاد معزّی، خلبان هواپیمای شاه و خانواده‌اش برای سفر به مصر و مراکش در 26 دی‌ماه 1357 و بعدها برای فرار بنی صدر و رجوی، از ایران به فرانسه، خواندم که بهانه نگارش این جستار شد. گزارش یاد شده که در سایت آفتاب نیوز در تاریخ 7 بهمن 1402 منتشر شده، به آشنایی سرهنگ معزّی با اغلب آثار مرحوم دکتر شریعتی اشاره دارد و این احتمال را تقویت می‌کند که مطالعه آثار یادشده، در جذب وی به سازمان مجاهدین خلق تأثیر داشته است. ...

پرسش از «نقش تاریخ شفاهی فرماندهان در تاریخ‌نگاری جنگ ایران و عراق» که برای عنوان این جستار انتخاب شده، ناظر بر این فرض اساسی است که تاریخ شفاهی با تاریخ‌نگاری جنگ نسبت دارد. مهمتر آنکه تاریخ شفاهی به اعتبار استفاده از روش شفاهی در گفتگو با فرماندهان و مسئولین جنگ، به «گونه‌ای جدید» و رو به گسترش برای تاریخ‌نگاری تبدیل شده است. در عین حال تاریخ شفاهی در روش جدید، بمثابه تولید داده‌های تاریخی برای تاریخ‌نگاری مستند و تکمیل فرایند تاریخ‌نگاری آن نیست، چنانکه استفاده از داده های تاریخی شفاهی در آثار مکتوب چندان مورد توجه و استفاده قرار نگرفته است. ...

پس از رجعت شهدای دسته ‌بسته غوّاص، نظریه‌ای درباره انجام عملیات کربلای 4 شکل گرفت، مبنی بر اینکه، عملیات پس از اطلاع از لورفتن آن صورت گرفته است. در حالیکه پیش از این چنین نظری درباره عملیات کربلای چهار وجود نداشت و اگر هم وجود داشت، بعنوان یک نظریه رایج طرح نشده بود. برای طرح این نظریه، مجموعه‌ای از داده‌ها، به نقل از آثار و گفته‌های شاهدان در سطح رزمندگان، فرماندهان گردان و یا فرماندهان عالی، همچنین گزارشگران و پژوهشگران، مورد استناد قرار می گیرد. نمونه اخیر آن، متن جناب آقای امیر سیّدین با عنوان «کربلای ابوالخضیب» در روزنامه شرق در تاریخ 11 دی ماه 1402 است که از همین مشخصه ها برخوردار است. ...

پس از بررسی های توصیفی و مستند از «سیر» رخدادها و تحولات جنگ ایران و عراق، همچنین نقد و بررسی «پرسش ها» و «مسایل اساسی جنگ»، همراه با نقد و بررسی «روایت ها از علت وقوع جنگ»، برای ادامه پژوهش در حوزه «تجربه جنگ» ایران و عراق، در برابر گرایش سه گانه ای قرار دارم که انتخاب گزینه مناسب، با ارزیابی و مقایسه «اهمیت تاریخی»، یا پاسخ به «نیازهای کنونی و آینده» دشوار شده است. ضمن اینکه الزامات و توانمندی پژوهشی‌ام به گونه ای نیست که قادر به انتخاب هر موضوع و مسئله ای برای پژوهش باشم.

گرایشات سه گانه به شرح زیر می باشد:

الف) «مسئله جنگ» را بعنوان امر استراتژیک، در پاسخ به چگونگی «پروبلماتیزه» شدن جنگ در جامعه ایران بررسی کنم.

ب) «روایت‌های کنونی» از موضوعات و رخدادهای جنگ ایران و عراق را در آثار و منابع منتشرشده، نقد و بررسی کنم.

ج) «مفاهیم اساسی» جنگ ایران و عراق و تحولات آن را نقد و بررسی کنم.

با وجود بیش از هشت ماه مطالعه آثار و منابع مختلف تاریخی، فلسفی و روش شناختی، همچنان در پاسخ به این پرسش که؛ «چه موضوعی را، چرا و با کدام روش بررسی کنم؟»، دچار تردید هستم. امیدوارم از نظرات دوستان و صاحب نظران برای انتخاب گزینه مناسب بهره مند شوم. در غیر اینصورت مابقی ایام عمر را اگر چیزی از آن باقی مانده باشد، با سکوت خواهم گذراند. زیرا جنگ همانند زندگی و صورت دیگر آن، یک امر خلّاقه است و با تکرار نسبتی ندارد.

گفتگوی آقایان مجید مختاری و محسن رخصت طلب، از راویان و پژوهشگران مرکز تحقیقات جنگ سپاه، با روزنامه اعتماد در تاریخ 26 مهر 1402، فارغ از آنچه بعنوان ترسیم شرایط سیاسی- نظامی کشور و تأثیر آن در وقوع جنگ، در پاسخ به پرسش‌ها گفته شده است، از منظر «دامنه و تنوع» پرسش‌های طرح شده در باره علت وقوع جنگ اهمیت دارد که، با استناد به نظرات و تحلیل افراد مختلف و اسناد موجود، صورت گرفته است. وضعیت یاد شده که بعبارتی اجتناب ناپذیر است، ناظر بر وجود یک دشواری اساسی در تبیین و تاریخ‌نگاری «علت وقوع» جنگ ایران و عراق است که موجب نگارش این جستار شده است. در این گفتگو پرسش‌های متنوع با نظر به آنچه در جامعه وجود دارد، طرح شده است، در حالیکه روشن نیست آیا پرسش کننده به نظرات باور دارد و صحت آن را در این گفتگو به آزمون گذاشته است یا بدنبال نقد این نظرات است؟ ...

اشاره:

پیش از این یادداشت‌هایی را درباره مفهوم «تاریخی شدن جنگ» نوشتم. با فرارسیدن سالگرد هفته دفاع مقدس، برنامه های رسانه ملی و روزنامه ها را با نظر به این ملاحظه مفهومی، مورد توجه قرار دادم که حاصل آن، نگارش یادداشت حاضر شده است که در ادامه خواهد آمد.

********

به نظرم برنامه های هفته گرامیداشت دفاع مقدس در سالجاری، از این مشخصه برخوردار بود که؛ بیشتر برنامه ها در روز 31 شهریور متمرکز بود و در سایر روزهای این هفته، برنامه ها به صورت ضعیف در رسانه‌ها و برنامه‌های سیمای ج.ا.ایران محدود شده بود. علاوه بر این، محتوای برنامه‌ها همانند گذشته، بر اساس مفهوم تجاوز دشمن، دفاع مردمی، عملیات کمان 99 ارتش و عملیات 5 مهر با شکستن حصر آبادان تهیه شده بود که هیچ تفاوت اساسی با گذشته نداشت. هر چند از نظر تاریخی اهمیت دارد.

با توجه به مفهوم تاریخی شدن جنگ که در یادداشت‌های پیشین به آن اشاره شد، آیا شاخص «زمان و محتوای» برنامه‌ها در هفته دفاع مقدس، به ویژه در اولین سالگرد بحران امنیتی در سال 1401، نشانه ای برای آشکارشدن تاریخی شدن جنگ، نیست؟

هم اکنون حوزه پژوهشی جنگ ایران و عراق به دلیل موضوع جنگ، مأموریت سازمانی نیروهای مسلح در جنگ، در اختیار داشتن اسناد و همچنین برخی وجوه امنیتی، فرهنگی و مالی، بصورت اختصاصی در اختیار نیروهای مسلح قرار دارد. با این توضیح، این پرسش وجود دارد که؛ جهت گیری پژوهشی نیروهای مسلح در حوزه مطالعات جنگ ایران و عراق، از چه مشخصه‌ای برخوردار است؟ پرسش مورد نظر را در ادامه، با اشاره به مشخصه‌های حوزه پژوهشی جنگ ایران و عراق، کارکرد و کاستی‌های آن، بررسی خواهم کرد. ...

اشاره

بیش از دوسال درگیر نگارش کتاب «نقد و بررسی روایت از علت وقوع جنگ ایران و عراق» بودم. به همین دلیل فرصت نداشتم برای تهیه و انتشار مطلب در سایت اقدام کنم. اکنون با فراهم شدن فرصت، در نظر دارم «جستارنویسی» را متفاوت از روش گذشته انجام دهم. در عین حال هیچ گونه تصویر روشنی از موضوعات و روش طرح آن در ذهن ندارم و با روش آزمون و خطا در این زمینه اقدام خواهم کرد. امیدوارم نقد دوستان علاوه بر این که امکان بحث در موضوعات و مسائل اساسی را فراهم کند، راه‌گشای مسیر جدیدی باشد که درگیر آن شده ام.

********

فرض «تاریخی» شدن واقعه جنگ را که بسیار مناقشه آمیز است و باید مورد بحث و گفتگو قرار بگیرد، براین اساس طرح کرده ام که تاریخ جدیدی با مسایل و حضور نسل جدید در حال شکل گیری است.

با نظر به ملاحظه یادشده، بنظرم مفاهیم و روایت های جنگ که تحت تأثیر الزامات زمان جنگ و گفتمان غالب شکل گرفته و هم اکنون از قدرت باورپذیری و اقناع کنندگی آن کاسته شده و پاسخگوی نیازهای حال و آینده نیست، باید مورد بازبینی قرار بگیرد.

با فرض پذیرش این موضوع، پرسش این است که با کدام مبانی نظری و روش شناختی باید مفاهیم و روایت‌های جنگ را مورد بازبینی قرار داد؟

اشاره:

چندی پیش از سوی جناب بهاءالدین شیخ الاسلامی یادداشتی در سایت منتشر شد که نقد نظرات دکتر ناصری در کانال تلگرامی ایشان با طرح این ادعا بود که؛ «کینه شخصی امام خمینی(ره) نسبت به صدام و ممانعت از سفر صدام به تهران برای مذاکره، موجب وقوع جنگ شد.» با برداشتی که از این موضوع داشتم، در موقعیتی، با کتاب دکتر عطاء الله مهاجرانی درباره علت وقوع جنگ، مواجه و برای مطالعه آن اقدام کردم. موضوع مشترک یادداشت دکتر ناصری و کتاب دکتر مهاجرانی، در واقع «دفاع و نقد» یک نظریه درباره وقوع جنگ است، با این تفاوت که احتمالاً نظرات دکتر ناصری متأثر از کتاب دکتر مهاجرانی نوشته است! به این معنا که اشکال در روش شناسی کتاب دکتر مهاجرانی نه تنها تأثیری در ابطال این نظریه نداشته، بلکه موجب رواج آن نیز شده است! ...

 با درگذشت دکتر ابوالحسن بنی صدر، اولین رئیس جمهور ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به جای بررسی نقش تاریخی وی در تحولات سیاسی- اجتماعی و امنیتی، عملکرد بنی صدر بعنوان رئیس جمهور و فرمانده کل قوا، تنها در چارچوب مفهوم «خیانت» مورد توجه قرار گرفته است. با نظر به درگذشت وی در فرانسه و چگونگی بازتاب و مفهوم بندی مرگ وی در مطبوعات ایران، این پرسش ایجاد شده است که؛ کدام مسئله در پیدایش این برداشت تاثیر گذاشته است؟ آیا مسئولیت بنی صدر در مقطع زمانی وقوع جنگ و اشغال سرزمین ایران و ناکامی در آزادسازی آن، موجب این نگرش شده است یا همسویی وی با گروه‌های سیاسی ازجمله مجاهدین خلق و فرار از کشور؟  ....

   هم اکنون برخی از رخدادهای سیاسی- نظامی در زمان جنگ با عراق، دستمایه مطالعه و مستندسازی تصویری و مکتوب قرار گرفته است که از نظر روش شناختی نیاز به تأمل دارد. با پخش مستند «شبیخون» از شبکه سوم سیما در هفته جنگ، در برابر این پرسش قرار گرفتم که: وقایع تاریخی در 42 سال قبل را چرا و چگونه باید مورد بررسی قرار داد؟ چنانکه در پرسش یادشده قابل مشاهده است، ضرورت توجه و پرداختن به رخدادهای تاریخی محل مناقشه نیست، به این مفهوم که به چه دلیل باید به وقایع چهار دهه پیش پرداخت، بلکه پرسش درباره روش پردازش است. به این معنا که کدام یک از رخدادهای تاریخی را با چه روشی باید بررسی و در معرض مشاهده نسل کنونی و آینده قرار داد؟ ...

اشاره:

تاکنون پنج یادداشت در نقد گفتار و نوشتار جناب شیرعلی نیا نوشته ام. به این شکل که؛ دو یادداشت با «نگاه کلّی» به یادداشت های کانال تلگرامی ایشان و سه یادداشت اخیر در موضوع «عملیات بدر» بوده است. اگر مسئله ایشان روشن شدن «واقعیات تاریخی» است که بر آن تاکید می‌کند، بدیهی است باید با پذیرش مسئولیت گفتار و نوشتار خود، به نقدهای وارده بصورت مستقیم پاسخ بدهد تا راه برای ادامه نقد و بررسی سایر یادداشت ها و گفتار ایشان گشوده شود. با این هدف، یادداشت حاضر را در «نقد روش شناختی» نوشته‌ام که در ادامه خواهد آمد.

اشاره

   متن پیاده شده ویدئوی زنده اینستاگرامی جناب آقای شیرعلی نیا در تاریخ 27 اسفند 1399 را درباره عملیات بدر مطالعه کردم. ایشان پیش از این وعده داده بود بصورت منسجم درباره عملیات بدر سخن خواهد گفت و به نقدی که بر اصلاحیه ایشان نوشته شد، پاسخ می دهد. آقای شیرعلی نیا در این ویدئو بحث خود را بجای بررسی روشمند از عملیات بدر، بصورت پراکنده و بدون توجه به سایر منابع، با اشاره به عملیات خیبر آغاز و پس از نقل قول پراکنده از عملیات بدر، به ادامه جنگ پرداخته است و سپس با عبور از روی پیروزی در عملیات فاو، به موضوع عملیات کربلای چهار و پنج ورود کرده و در حالیکه موضوع ویدئو، عملیات بدر بود، درباره پایان جنگ و کلیت آن، همانند آنچه پیش از این تحت عنوان اطلاعیه نوشته بود، نتیجه گیری کرده است. با مطالعه متن، اولین پرسشی که با آن مواجه شدم این بود که؛ آیا این نوع طرح بحث بصورت نقلی و از همه‌ی جنگ، طبق وعده جناب شیرعلی نیا و بدون رعایت مبانی نظری و روش شناختی، می تواند روشن کننده ابعاد عملیات بدر و مسائل اساسی جنگ باشد؟! بعبارت دیگر؛ با این روش، کدام مسئله تاریخی، نظامی و راهبردی را که مورد نظر ایشان است، می توان مورد بررسی قرار داد؟

جناب شیرعلی نیا در این ویدئو زنده اینستاگرامی که بسیار طولانی و تا اندازه‌ای خسته کننده و با روخوانی متن همراه بود، پرسشی را درباره «علت بازگشت به هور» طرح کرده که بیش از 30 سال قبل در آثار سپاه منتشر شده و مجدداً بدون هیچ‌گونه پژوهش مستقل و جدید از سوی ایشان، از طریق روش «نقلی و گزینشی»، بصورت پراکنده و آشفته در این ویدئو تکرار شده است. در نقد اطلاعیه ایشان برای عملیات بدر که پیش از این نوشتم، جناب شیرعلی نیا بجای پاسخ نوشتند: «عجله نکنید؛ صبر کنید، وقتی روز یکشنبه ساعت ۲۱ مطالبم را درباره‌ی عملیات بدر و آن اطلاعیه گفتم، آن‌گاه نقد کنید.» امیدوارم ایشان نقد حاضر و ابهاماتی را که در این زمینه وجود دارد که در ادامه به آن اشاره خواهم کرد، مانند سایر نقدهایی که بر نظرات ایشان نوشتم، بی پاسخ نگذارند. ...

 با نظر به مسایلی که مرحوم نخعی در این گفتگو مورد تأکید قرار داده است، نقد و بررسی نظرات وی در ادامه مورد اشاره قرار خواهد گرفت:

1- تاکید مرحوم نخعی در این گفتگو، بر احاله زمان آغاز تاریخ نگاری جنگ به آینده، همانند نظر عباس اقبال است که در ایران رواج یافته است. طبق این نظریه؛ باید 50 سال پس از واقعه، برای تاریخ‌نگاریِ آن اقدام کرد. منطق حاکم بر نظریه عباس اقبال، تابع این فرض است که وقایع تاریخی پیامدهایی دارد که ابعاد واقعه را روشن می کند و این امر با گذشت زمان قابل حصول است. به این معنا که باید واقعه با آشکار شدن پیامدهای ان به تمامیت برسد و سپس برای تاریخنگاری آن اقدام کرد. علاوه بر این، تاریخ را باید با بی طرفی نوشت و تحقق این مهم، با گذشت زمان و کاهش تعلقات و عدم حضور «تاریخ سازان» عملی خواهد شد. تفکر تاریخی عباس اقبال برای تاریخ‌نگاری، تا اندازه ای تحت تأثیر نظریه اثبات گرایی است، ضمن اینکه نام برده در متنِ هیچ حادثه بزرگ تاریخی، همانند آنچه در دوران اخیر با انقلاب و جنگ روی داده است، قرار نداشت تا اهمیت حضور مورخ در زمان واقعه و تأثیر آن در ادراک از واقعه و نگارش تاریخ آن را تجربه کند. چنانکه احمد کسروی  به دلیل حضور در زمان واقعه، تاریخ تأثیرگذار مشروطیت را نوشت. ...

   دکتر هادی نخعی در مهرماه سال 1386 در گفتگو با «کتاب ماه تاریخ و جغرافیا»، در مورد تاریخ‌نگاری جنگ ایران و عراق نظراتی را طرح کرده است که محورهای مهم آن به شرح زیر است:

 وی درباره زمان و چگونگی آغاز تاریخ نگاری جنگ، می‌گوید: «هنوز نمی‌توانیم بگوییم که کما هو حقه داریم کار تاریخ نگاری جنگ می کنیم، چراکه جنگ هنوز به طور کلی تمام نشده است.» وی سپس درباره هدف و اولویت‌های آنچه انجام شده و می شود، تاکید می کند: «اولین و مهمترین هدف ما این بوده است که "تحریف" صورت نگیرد.»(1)

مرحوم نخعی درباره جهت گیری و روش پژوهش و جایگاه اهتمام به نظریه پردازی می‌گوید: «من تصوّر می کنم در بررسی جنگ ایران و عراق، پژوهش های مبتنی بر نظریه فعلاً تقدّم ندارد، به این علت که وقتی مواد خام و داده ها در خطر تحریف باشند، کسانی که همین داده های محرّف را در قالب تئوری و نظریه می‌ریزند، دچار اشتباهات اساسی می شوند. بنابراین مقدم بر انتخاب نظریه، کوشش برای بازنگری و ترسیم حتی‌المقدور واقعی «چگونگی» این جنگ است.»(2) وی با پیش فرضی که از مفهوم تحریف دارد، درباره مصداق تحریف می‌گوید: «هرچه بیشتر گزینشی عمل کنیم، بیشتر به تحریف تن داده ایم؟ ... باید مواظب این خطر بود که نظریه چیزی را بر وقایع تحمیل نکند.»(3) از نظر نخعی؛ نظریه پردازی بمثابه تحریف جنگ است. وی درباره رویکرد تاریخی و روش بررسی‌ها می‌گوید: «نمی توان دیروز را با نگاه امروز دید.»(4)

 با توجه به ایجاد پرسش درباره جنگ و ضرورت پاسخ به آن، نخعی درباره روش مواجهه با پرسش‌ها می‌گوید: «پرسش های جنگ (چرا و چگونگی شروع، ادامه و پایان جنگ) باید به دو بخش چرا و چگونه تفکیک شود. مرکز، پاسخگویی به بخش چگونه را مقدم دانست.(5) ما اگر صرفاً غرق سوال های روز شویم، از واقعیات دور خواهیم ماند.»(6)

ادامه دارد ...

پاورقی:

1- مهندس هادی نخعی- مهر 1386- کتاب ماه تاریخ و جغرافیا- شماره 133- ص 15

2- همان- ص 21

3- همان- ص 23

4- همان- ص 22

5- همان- ص 22

6- همان- ص 25

مطالب مرتبط:

+ نقدی بر «تفکر تاریخی» مرحوم دکتر نخعی - قسمت اول

   پس از درگذشت مرحوم دکتر هادی نخعی، مطالبی را در یادداشت‌های متفاوتی نوشتم و بر این پرسش تاکید کردم که؛ با گذشت زمان و فرونشستن غبار تأثیرات و تالّمات روحی، برای غلبه بر فراموشی نام‌ها و موضوعات، چه باید کرد؟ در پاسخ به پرسش یادشده، به نتیجه رسیدم که باید درباره مبانی نظری و روش‌شناختی، همچنین نتایج تحقیقات افرادی که در حوزه تاریخ نگاری جنگ «صاحب سبک» و تأثیرگذار بوده‌اند، بحث و گفتگو کنیم.

 یادداشت حاضر به نقد و بررسی گفتگوی مرحوم دکتر نخعی با «کتاب ماه تاریخ و جغرافیا» اختصاص دارد که در سال 1386 انجام شده است. بنظرم در میان مجموعه افرادی که در حوزه تاریخ نگاری جنگ تلاش کرده‌اند، مرحوم نخعی یکی از افراد صاحب نظر و تاثیرگذار بوده است، چنانکه روش شناسی تاریخ نگاری جنگ در سپاه، بدون نقش و فعالیت وی، چیزی غیر از آن بود که امروز هست. به همین دلیل، با بررسی روش شناسی تاریخ نگاری جنگ، می توان با بخشی از میراث نظری و عملی مرحوم نخعی آشنا شد و از این طریق علاوه بر طرح مباحث روش شناختی در حوزه تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق، نام وی را احیاء و زحماتش را پاس نهاد.

  نقد و بررسی گفتگوی مرحوم نخعی را با این هدف انجام دادم تا راه برای نقد و بررسی «روش شناسی تاریخ‌نگاری جنگ» بعنوان «معرفت درجه دوم» گشوده شود و نام و زحمات عزیزانی که بهترین لحظات و عصاره زندگی خود را در این مسیر گذاشتند، در گرد و غبار گذشت زمان، دچار فراموشی نشود. امیدوارم دوستان و شاگردان دکتر نخعی با استقبال از موضوع و روش مورد بحث، برای گشایش افق در حوزه تاریخ و تاریخ‌نگاری جنگ، همراهی کنند. در ادامه نقد و بررسی گفتگو مرحوم دکتر نخعی خواهد آمد.

ادامه دارد ...

مطالب مرتبط:

+ نقدی بر «تفکر تاریخی» مرحوم دکتر نخعی - قسمت دوم

+ نقدی بر «تفکر تاریخی» مرحوم دکتر نخعی - قسمت سوم