اشاره:

   پس از انتشار یادداشت درباره لو رفتن عملیات کربلای چهار، تحت عنوان «عملیات کربلای چهار با کدام نگاه؟»، امیر اکبرآبادی؛ مسئول محترم هیات معارف جنگ شهید صیاد شیرازی در تبریز، نظراتی را نوشتند که موضوع از عملیات کربلای چهار و بی اعتمادی موجود به گفتار و نوشتار درباره واقعیات جنگ، به موضوع غافلگیری در جنگ و در برابر حمله عراق در 31 شهریور سال 1359 تغییر کرد. در پاسخ به نظرات ایشان نوشتم: «با سلام. موضوعات مورد اشاره مانند غافلگیری و یا شکست در عملیات کلاسیک ارتش در زمان بنی صدر را بعنوان نمونه نوشتم تا به این موضوع اشاره کنم که چرا با وجود برخی توضیحات، مانند آنچه شما در این متن درباره غافلگیری نوشته‌اید، موضوع حل نشده و همچنان بر غافلگیری ارتش در جنگ و نه در سطح راهبردی، مورد پذیرش قرار نمی‌گیرد؟ در چند مرحله بصورت مکتوب و حضوری به برداران ارتش عرض کردم با توجه به اینکه جنگ از اول شهریور سال 59 عملاً آغاز شده بود، اگر اسناد قبل از شهریور را که نشان می‌دهد در ارتش وقوع جنگ پیش بینی شده است، ارائه کنید تا به رفع این ابهام تاریخی کمک کند ولی هنوز اقدام نشده و امیدوارم انجام شود تا شاید این نظر شما روشن شود. امیر مفید، بعنوان یک افسر شایسته و مطلع و با تجربه نیز در کتاب خود هیچ سندی دال بر اثبات پیش بینی وقوع جنگ تا قبل از 31 شهریور ارائه نکرده است. پیشنهاد می‌کنم شما این موضوع را بررسی کرده و در سایت برای بحث به اشتراک بگذاریم. از لطف شما سپاسگزارم.»

   امیر اکبرآبادی با ارسال یادداشت جدید در 10 صفحه، به جای  بررسی این موضوع که اگر در ارتش اسنادی وجود دارد که قبل از شهریور سال 1359 احتمال وقوع جنگ پیش بینی شده و این امر بمعنای غافلگیر نشدن ارتش است، به موضوع عملیات کربلای چهار پرداخته است. یادداشت امیر اکبرآبادی را برای گرامی ارجمند امیر مسعود بختیاری ارسال کردم که ایشان با بزرگواری پاسخی را تهیه و ارسال کردند که در ادامه، ابتدا یادداشت امیر بختیاری و سپس نقد آن خواهد آمد.

*************

یادداشت امیر بختیاری

با سلام، احتراما در پاسخ به یادداشت حضرتعالی مبنی بر اینکه: «اگر در ارتش اسنادی وجود دارد که نشان دهد قبل از شهریور 1359 ارتش وقوع جنگ را پیش بینی کرده است، ارائه کنید تا به رفع یک ابهام تاریخی کمک نماید» که ارتش بی‎خبر از حمله عراق بوده است، به استحضار حضرتعالی می‎رسانم که، برابر روش متداول در تمامی ارتش‎های جهان، به محض احساس وجود یا پیدایش یک تهدید نظامی که توسط یگان‎های سرزمینی یا سیستم‎های اطلاعاتی اعلام می‎شود، ابتدا ارتش‎ها به احصاء آن تهدید اقدام که به طور خلاصه در یک برآورد اطلاعاتی بیان می‎شود. با گسترش دامنه تهدید، برابر همین روش شورهای ستادی تشکیل و مسئولین ذیربط عالی رتبه در جریان قرار گرفته و نهایتا ارتش ها اقدام به تهیه طرح‎های دفاعی می‎نمایند تا یگان‎ها آمادگی ذهنی و اقدامی لازم را پیدا کنند.

در صورت تشدید تهدید و پیدایش بحران، فرماندهان ارتش درخواست تصویب گسترش و جا به جایی یگان‎ها و اقداماتی از این نوع را برابر طرح تهیه شده و تجدید نظر شده می‎نمایند و سپس در زمان لزوم طرح پدافندی مزبور تبدیل به دستور می‎گردد.

در این راستا ارتش جمهوری اسلامی در تاریخ 28/9/1358 بعد از تشکیل جلسات شور و مشورت با وزیر دفاع و نماینده وقت امام در ارتش، علی رغم اینکه مقامات یاد شده باور به حمله عمومی عراق به ایران نداشته‎اند (برابر صورت جلسات موجود) ستاد ارتش در تاریخ مذکور دستور تهیه طرح‎های پدافندی را در مقابل حمله احتمالی عراق به ایران صادر می‎نماید ولی جا به جایی یگان‎ها و تجهیزات و گسترش در مواضع پدافندی مرزی، که بایستی با تصویب و پذیرش عالی‎ترین مقام سیاسی و نظامی کشور صورت گیرد، به علت عدم پذیرش نظر ارتش، به هر دلیل انجام نشده است.

تهیه و انتشار طرح‎های دفاعی ابوذر و البرز در خردادماه 1359 در واقع همان بیان نظامی هشدار حمله عراق است.

بنابراین آن برادر گرامی نمی‎توانند منتظر رؤیت یک گزارش باشند که در آن، ارتش به صورت مکاتبه‎ای اعلام تاریخ و زمان آغاز حمله دشمن را به دولت کرده باشد و هشدار ارتش به صورت همان روش فرماندهی و ستاد است که فوقا اشاره شد و نادیده گرفته شده است.

تهیه طرح‎های دفاعی یاد شده قرینه بسیار روشن و بینه‎ای بسیار قوی است که ارتش احتمال وقوع جنگ را پیش‎بینی کرده و غافل‎گیر نشده ولی اجازه گسترش نیرو را دریافت نکرده است.

ضمناً شایان ذکر است که اعلام دقیق زمان و مکان هجوم عمومی دشمن بایستی از طریق سازمان‎های اطلاعاتی راهبردی کشور مانند وزارت اطلاعات یا سازمان اطلاعات سپاه پیش‎بینی و اعلام می‎شد که اداره دوم ارتش این اقدام را انجام داده است که کماکان بدون واکنش مانده است.

***************

توضیحی بر نظرات امیر بختیاری

با تشکر از اهتمام امیر بختیاری برای ارسال یادداشت و با احترام به نظرات ایشان، با عنایت به ضرورت رفع ابهام از موضوعات و مسائل تاریخی، در ادامه به چند موضوع اشاره خواهم کرد:

1- ایشان نوشته اند: «نمی‎توان منتظر رؤیت یک گزارش بود که در آن، ارتش به صورت مکاتبه‎ای اعلام تاریخ و زمان آغاز حمله دشمن را به دولت کرده باشد و هشدار ارتش به صورت همان روش فرماندهی و ستاد است که فوقاً اشاره شد و نادیده گرفته شده است.» در این پاسخ تصریح شده است؛ هیچ گزارش مستندی که ناظر بر «اعلام تاریخ و زمان آغاز حمله دشمن به دولت» باشد، وجود ندارد. بهمین دلیل برپایه توضیح یاد شده این پرسش وجود دارد که برابر چه ملاحظاتی بر پیش بینی وقوع جنگ و عدم غافلگیری ارتش در برابر حمله عراق تاکید می شود؟

2- توضیح امیر بختیاری در باره فقدان گزارش در باره «تاریخ و زمان آغاز حمله دشمن» در اسناد ارتش، در حالی نوشته شده است که در مقدمه همین یادداشت، درباره «وظایف ارتش‌ها» آمده است: «ابتدا ارتش‎ها به احصاء تهدید اقدام که به طور خلاصه در یک برآورد اطلاعاتی بیان می‎شود.» با تأکید امیر بختیاری درباره وظایف ارتش‌ها برای هشدار درباره وقوع جنگ با تهیه برآورد از تهدیدات، در هر صورت باید اسنادی دال بر برآورد تهدیدات و پیش‌بینی درباره زمان وقوع جنگ وجود داشته باشد که تا کنون منتشر نشده است. در غیر این صورت وظایف جاری همانند آنچه در ارتشها برای تهیه برآورد رایج است، انجام نشده است که با توجه به توضیحات دیگر امیر بختیاری این گونه نبوده و در این زمینه اقداماتی انجام شده است. در مورد زمان و اطلاع مسئولین اطلاعاتی ارتش و مرزداران از جدّی بودن حمله عراق و احتمال آن، امیر عبدالحسین مفید بعنوان یک افسر اطلاعاتی در آغاز جنگ، در کتاب خود نوشته است: «با اینکه مسئولان اطلاعاتی ارتش و مرزداران و ... حداقل در شهریورماه و هفته آخر آن، کاملاً به مسئله جدی بودن حمله عراق و آماده نبودن کشور از حیث نظامی آگاهی پیدا کرده بودند ...» (هیئت معارف جنگ شهید صیاد شیرازی- بازخوانی جنگ تحمیلی، ناگفته هایی به قلم سرتیپ2 ستاد عبدالحسین مفید- انتشارات ایران سبز- چاپ اول 1398- ص 21) برابر توضیح امیر مفید، برای مسئولین اطلاعاتی در ارتش، باور به جدی بودن حمله عراق انجام شده ولی زمان ان در شهریور و در هفته آخر است که در عمل جنگ اغاز شده بود.

3- در حالیکه ایشان در بخش اول یادداشت خود تصریح کرده‌اند که اعلام زمان و تاریخ حمله دشمن به دولت، به روش دیگری مانند تهیه طرح دفاعی انجام شده است، در ادامه نوشته‌اند: «اعلام دقیق زمان و مکان هجوم عمومی دشمن بایستی از طریق سازمان‎های اطلاعاتی راهبردی کشور مانند وزارت اطلاعات یا سازمان اطلاعات سپاه پیش‎بینی و اعلام می‎شد که اداره دوم ارتش این اقدام را انجام داده است که کماکان بدون واکنش مانده است.» در جملات یاد شده، نوعی تناقض و اشتباه تاریخی وجود دارد که به آن اشاره خواهم کرد. ایشان پذیرفته اند که سرانجام باید از سوی دستگاه‌های اطلاعاتی، زمان و مکان حمله دشمن پیش‌بینی و برای تصمیم‌گیری اعلام شود، ولی مسئولیت آن با وزارت اطلاعان و سازمان اطلاعات سپاه بوده است. از نظر تاریخی وزارت اطلاعات در سال 1363 تأسیس شد در حالیکه جنگ در 31 شهریور سال 1359 شروع شده است. علاوه بر این، اطلاعات سپاه با مأموریت امنیتی تشکیل شده بود و هیچ مسئولیت رسمی برای رصد تحرکات عراق در مرزهای کشور و پیش بینی وقوع جنگ نداشت. ضمن اینکه در آن زمان فعالیت‌های اطلاعاتی، تحت عنوان «واحد اطلاعات» انجام می‌شد و در سال‌های اخیر بعنوان «سازمان اطلاعات» شناخته می شود.

4- مهمتر آنکه؛ امیر بختیاری در انتهای آن بخش از یادداشت خویش که مسئول اعلام زمان و مکان حمله دشمن را مورد اشاره قرار داده‌اند، نوشته‌اند: «اداره دوم ارتش این اقدام را انجام داده است که کماکان بدون واکنش مانده است.» اگر منظور از «این اقدام» همان زمان و مکان حمله است، پرسش این است که سند آن کجاست تا معلوم شود چه نوع تحلیلی از احتمال وقوع جنگ و در چه تاریخی صورت گرفته است؟ با این توضیح، صورت مسئله همچنان باقی مانده است و باید اسنادی درباره برآورد تهدید عراق و اعلام آن وجود داشته باشد که تا کنون منتشر نشده است و انتشار آن برای رفع یک ابهام تاریخی کمک خواهد کرد.

5- تأکید امیر بختیاری درباره روش هشدار نسبت به وقوع جنگ، مبنی بر «تهیه طرح‌های دفاعی» به جای گزارش اطلاعاتی، موضوع جدید و غیرمتعارفی است که جداگانه باید درباره آن بحث کرد. با این توضیح، مفهوم مناقشه موجود در کشور پیرامون هوشیاری و یا غافلگیری و روش پیش بینی وقوع حمله عراق و هشدار درباره آن، از اعلام تاریخ و زمان حمله به تهیه طرح دفاعی تغییر می‌کند. با این توضیح باید آمادگی در برابر حمله عراق را از طریق «طرح‌های دفاعی که آماده و ابلاغ» شده، مورد بررسی قرار داد که در ادامه به آن اشاره خواهم کرد:

الف- امیر بختیاری پیش از این درباره طرح دفاعی ابوذر و زمان ابلاغ آن، در کتاب خود نوشته است: «پس از شدت گرفتن اختلافات ایران و عراق بویژه درگیری های مرزی در سال های 1358 و 1359 و افزایش احتمال آفند عراق به ایران، در 15 شهریور ماه 1359 نیروی زمینی یک طرح عملیاتی پدافندی به نام «طرح ابوذر» تهیه نمود. (سرتیپ 2 ستاد مسعود بختیاری- عملیات طریق القدس-1387- انتشارات ایران سبز-ص23)  در این گزارش امیر بختیاری به تاریخ 15 شهریور ماه سال 1359 اشاره کرده است، در حالیکه جنگ از اول شهریور آغاز شده بود.

ب- غلامحسین رحیمی موثق درباره زمان تهیه طرح دفاعی در برابر حمله عراق و ابلاغ آن، نوشته است: «طرح ابوذر در 15/3/1359 از طرف نیروی زمینی بر اساس دستورالعمل ستاد مشترک ارتش صادر و در 26/6/1359 طرح حُر لشکر 92 زرهی بر مبنای آن تهیه گردید. (غلامحسین رحیمی موثق- حماسه اول جنگ- فصلنامه تخصصی و تاریخ شفاهی دفاع مقدس الماس ایران- سال اول- شماره اول- تابستان 95 – ص 47) وی در واقع به زمان 26 شهریور اشاره می کند که با تاریخ یاد شده از سوی امیر بختیاری که 15 شهریور است همخوانی ندارد.

ج- مرحوم سرهنگ سیدیعقوب حسینی نیز در کتاب خود می‌نویسد: «طرح دفاعی لشکر به نام "طرح حر" در 27 شهریور منتشر شده که در آن موقع انتشار این طرح خاصیتی نداشت، زیرا همه کارها انجام شده بود.» (سید یعقوب حسینی-1386- جبهه ی جنوب در شهریور 1359 «اسناد و مدارک»- انتشارات اجا-ص95) اظهارات مرحوم حسینی در این کتاب بیشتر با اظهارات جناب رحیمی همخوانی دارد.

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به غافلگیری در جنگ