اشاره:
تلاش خانم دکتر شمشیرگرها برای انتشار کتاب «جنگ ایران و عراق به روایت تحلیلگران غربی» به نظرم یکی از وجوه تمایز میان آثار منتشرشده در چهل سالگی جنگ است که در یادداشت‌های پیشین به آن اشاره کردم. پرسش از «اهداف کتاب و انتظارات» از پژوهشگر محترم، موجب تهیه یادداشت حاضر و ارسال آن برای انتشار در سایت شد. با فرض اینکه با تغییر در شرایط، رویکرد و روش‌ها برای بازبینی تاریخ گذشته شکل می‌گیرد، بنظرم اقدام نویسنده محترم از نظر روش شناختی که در مقدمه کتاب به آن اشاره شده، بیش از محتوای کتاب باید مود توجه قرار بگیرد. در ادامه یادداشت نویسنده محترم در پاسخ به پرسش از اهداف کتاب و انتظارات، از نظر خواهد گذشت.
جنگ ایران و عراق به روایت تحلیلگران غربی؛ اهداف و انتظارات
محبوبه شمشیرگرها(1)
اثرات و پیامدهای جنگ ایران و عراق، از همان آغاز تاکنون، تنها به دو کشور ایران و عراق محدود نشده است. بلکه این جنگ، از وجوه متعددِ استراتژیک، سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، دیپلماتیک و حقوقی، بلکه بر مناسبات منطقه ای و بین المللی اثراتی گسترده، عمیق و پایدار برجای گذاشته است. از این رو فراتر از مرزها و محدوده جغرافیایی ایران و عراق، برخی ایران شناسان، پژوهشگران نظامی و استراتژیست های مراکز دانشگاهی و مؤسسات علمی و پژوهشیِ خارجی، به ویژه در غرب و عمدتاً آمریکا و انگیس، از همان سال های آغازین جنگ، این واقعه مهم را در ابعاد مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی، حقوقی، دیپلماسی و گاه اجتماعی و فرهنگی مورد ملاحظه و تحلیل قرار داده و چندی یکبار، نتایج بررسی های خود را در قالب نوشتارهای متعدد اعم از کتب و مقالات و نیز سخنرانی در محافل دانشگاهی، سمینارها و کنفرانس های عمدتاً بین المللی، ارائه نموده اند. این روند از همان آغاز جنگ در پیِ شناخت زمینه ها، اهداف، راهبردها، تاکتیک ها، درس ها و عبرت ها و دیگر مسائل آن در قالب پروژه های مختلف، آغاز شده و تاکنون با فراز و نشیب و ویژگیهایی متناسب با رخدادهای بزرگ جنگ و منطقه خلیج فارس ادامه یافته است.
اما با وجود این، پس از گذشتِ قریب به چهار دهه از آغاز تاریخنگاری جنگ ایران و عراق در خارج از مرزهای داخلی چندان پُربار و مؤثر نبوده است؛ به طوریکه کمتر می توان از اثری مستقل در ارزیابی و تحلیل منابع موجود نشان یافت. به نظر میرسد تاکنون تلاش های ایرانیان در راستای فهم روایت غیرایرانی و گاه ضد ایرانی از جنگ به طور عمده بر دو زمینه متمرکز بوده است: اول، تهیه کتاب شناسیها که در میان آنها تلاش های محسن شیرازی زاده، علیاکبر مرتضایی و رامین خانبگی(2) برجسته است و دیگر، ترجمه برخی کتب غربیان که عمده آنها در طول دهه گذشته و اغلب، به همت مرز و بوم انجام و منتشر شده اند.
اما با وجود این تلاش ها، تاکنون چشم اندازی کلی از پژوهش های تحلیلگرانِ غربی متصور نبوده است. این در حالی است که به نظر رسید با وجود درک ضرورت توجه به روایت های دیگران درباره جنگ از سوی برخی پژوهش گران و صاحب نظران، یکی از عواملِ مهمِ کم عنایتی به شناخت و تحلیل روایت غیرایرانی درباره جنگ، ناآشنایی با مختصات کلی و نبودِ ترسیمی کلی از چند و چون پژوهش های دیگران، درباره اهداف و رویکردها، مراکز پژوهشی، گروه های آموزشی، کنفرانس ها و سمینارها، طرح های تحقیقاتی، محورهای موضوعی، ناشران و پدیدآورندگان برجسته است. در پی شناختِ این خلاء، راقم این سطور بر آن شد تا بنا بر موقعیت شغلی و حرفه‌ای خود در جایگاهِ کتابدار کتابخانه ملی، در گروه پژوهشیِ منابعِ ایران شناسی و اسلام شناسیِ، فرصتِ همجواری با کتابهای منتشر شده در خارج از کشور را در این موضوع مغتنم شمرده و آنها را به روش بررسی تاریخی مورد توجه قرار دهد. حاصل این تلاش در مهرماه سال جاری، از سوی انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی، با همکاری سازمان اسناد و تحقیقات دفاع مقدس در جنگ ایران و عراق به روایت تحلیلگران غربی؛ نگاهی بر جریان شناسیِ آثارِ تحلیلگرانِ جنگ ایران و عراق در غرب، بر اساسِ کتاب های انگلیسی زبان منتشر شد.
مهمترین «اهداف» از انجام این پژوهش عبارت اند از:
۱. هدفِ نخست، تأکید بر ضرورتِ توجهِ بیش از پیش به تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق در خارج از کشور است. تنها نگاهی به اهتمامِ جدی و بیوقفه تحلیلگران غربی به این مقوله در طول چهار دهه گذشته، نشان از اهمیت این موضوع از منظر آنان دارد. در نتیجه، غفلت از بازشناخت و تحلیل دیدگاه های آنان، می تواند خسارت هایی را نه تنها از حیث شناخت صحیح تاریخ جنگ، بلکه در چاره اندیشی های محتمل آتی در مناسبات منطقه ای، برای ایران به باور آورد. برخی دستاوردهای شناختِ دقیقِ ایرانیان از محتوای تحقیقات و تحلیل های انجام شده در خارج از کشور، از این قرار است: افزودن بر گستره و عمق پژوهش ها و تحلیل های داخلی جنگ، سنجش صحت و دقت مطالعات تاریخیِ داخلی، ایجاد حوزه های جدید پژوهشی از منظر نظامی، حقوقی، امنیتی و سیاست خارجی در منطقه و جهان، بازطراحی مباحث مورد تردید و پاسخگویی به مسائلی که هنوز پس از گذشت سالها مورد شبهه و مناقشه اند، مقایسه انتقادی میان آمار و اطلاعات موجود در جهت دستیابی به حقایق تاریخی، شناخت نقاط قوت و ضعف تحلیل های دیگران و نیز بررسی صحت و سقم اطلاعات منتشر شده در دنیا، نقد عالمانه منابع غربی و روشنگری نسبت به تحریف احتمالی واقعیت ها، بهره مندی از تجارب دوران جنگ در نبردهای احتمالی آتی، تصمیم گیری های منطقی و به موقع به ویژه در سیاست خارجی و در مواجهه با تهدیدهای محتمل. چنین دستاوردهایی جز با شناخت روایت های غیرایرانی ممکن نیست. در نتیجه، این پژوهش با انگیزه ایجاد دغدغه و نیز به منزله یکی از گام های نخست و البته ضروری برای تحقق آن شکل گرفت.
۲. این پژوهش، صرفاً کتاب شناسی توصیفی کتاب های منتشر شده در خارج از کشور نیست. بلکه در آن، سیر شکل گیری تاریخی آثار، مورد توجه قرار گرفته و تا جای ممکن، تحلیل هایی نیز از چند و چون مراحل تاریخ نگاری غربیان ارائه شده است. با این حال، در شناخت ماهیت و ابتنای اولیه کتاب، لازم است از تعلق نخست آن به پژوهش های کتاب شناختی سخن گفت که در راستای ادای رسالت خویش با هدف تسهیل و تسریع پژوهش های دیگر بوجود آمده است. چنانکه میدانیم دانشِ کتابداری بویژه در دهه های اخیر در بسیاری از کتابخانه های بزرگ دنیا به سوی ارائه خدمات تخصصی پیش رفته است. تشکیل برخی گروه های تخصصی کتابداری با تمرکز بر موضوعاتی خاص نیز از این تلاش خبر دارد. حال آنکه توجه به این مهم، در ایران و در کتابخانه ها و مراکز آرشیوی آن کمتر مورد توجه است. یکی از اهداف نگارنده در شکل دهی به اثری که تقریباً در نوع خود بی نظیر است، طرح ایده تخصص مداری در خدمات کتابداری به جامعه کتابداری ایران، در موضوعات گوناگون است.
۳. چنانکه اشاره شد، محل و اعتبار اولیه این پژوهش در بررسی های کتاب شناختی جای می گیرد که مانند هر اثر دیگری در نوع خود، در پیِ تسهیل و تسریع تلاش های بعدیِ پژوهشگران و علاقه مندان است. به عبارت دیگر، این اثر با معرفی مراحل مختلف تاریخنگاری و عمده پژوهش هایی که به زبان انگلیسی و در قالب کتاب منتشر شده، و نیز معرفی نویسندگان و مراکز آموزشی و پژوهشیِ فعال در این زمینه به صورتِ فشرده و کلی، چشم اندازی از کلیات جنگ در منظر غربیان ترسیم کرده تا از این طریق بتواند به نحوی کاربردی و عملیاتی، دانشجویان تحصیلات تکمیلی و پژوهشگران را در انتخاب موضوع تحقیق، نحوه دستیابی به منابع و تکمیل اطلاعات خویش در هر یک از دورهها، عرصه ها و محورهای موضوعی راهنمایی کند.
۴. هدف دیگر در این اثر، پاسخ به سؤال ذهنی همیشگی راقم این سطور، درباره چرایی اهمیت این جنگ از سوی غربیان بوده است. برخی از آنها از این قبیل اند: این آثار اغلب از سوی پژوهشگران کدام کشورها انجام و منتشر شده است؟ چرا پژوهشگران غربی و وابسته به غرب تا این اندازه به جنگ ایران و عراق اهمیت داده اند؟ آنها عموماً به کدام رویکردها و حوزه های موضوعی علاقه مند بوده اند؟ غور در آثار آنان به ارتقای فهم در کدامیک از محورهای موضوعی کمک میکند؟ مهمترین ناشران و مراکز پژوهشی و آموزشی فعال و نیز همایش ها و گردهمایی های برگزار شده در این موضوع کدامند؟
در پی انگیزه ها و اهدافی که این پژوهش را رقم زده اند، مانند هر پژوهش دیگر، بر ارائه نتایج این اثر نیز «انتظاراتی» مترتب است:
۱. چنانکه پیشتر آمد، بنا به رویکردِ پدیدآور، محل و اعتبار این پژوهش در عمقِ مطالعات جنگ متمرکز نیست. بنابراین این انتظار که اثر مورد نظر، فهم تاریخ جنگ و تحلیل آن از منظر غربیان را مدنظر داشته باشد، نابجاست. چراکه اولاً ارائه تاریخ جنگ و تحلیل رویدادهای آن و نیز نقد و بررسی دیدگاه های غربیان خارج از بضاعت و نیز رسالتِ پدیدآورنده این کتاب است. ثانیاً نظر به گستره فراخ روایت های موجود و تعدد و تنوع آثار غربیان متناسب با زمینه های متعدد و متنوع جنگ، تحلیل دیدگاه های آنان نیز ظرفیتی عظیم و متمرکز می طلبد. به طوری که گمان میرود تنها ارائه گزارش متمرکز و نقد دیدگاه های مطرح در هر یک از آثار موجود، حجمی بیش از تعداد صفحات اثر مورد نظر بطلبد. درواقع این تلاش، گامی نخست و ضروری، در مسیر شناختِ بیش از پیشِ پژوهش های جنگ در خارج از کشور و نقد آنهاست. در همین راستا، انتظار از این اثر آن است که به منزلة درآمدی بر جریانِ تاریخ نویسی جنگ ایران و عراق در غرب، آگاهی هایی کلی درباره این مقوله به دست دهد و با چراغ افکندن بر ابعاد و زوایای مطالعات مذکور، حرکت علاقه مندان به فهم و تحلیل روایت های دیگران از جنگ را پیش اندازد.
۲. در ادامه بند فوق، این اثر را میتوان به استاد راهنمایی مشترک در ارائه رهنمودهایی کلی برای دستیابی به اهداف پژوهشیِ ناظر بر این گستره تشبیه کرد. به نظر میرسد یکی از کاستی های موجود در این گستره پژوهشی بویژه در مراکز آموزشی، ضعف در راهنمایی جوانان علاقه مند در انتخاب موضوعات و نحوه دستیابی به اطلاعات مورد نظر در مسیر حل مسئله باشد. اگر بتوان این مقصد را به سَرایی نامعلوم در شهری بزرگ و شلوغ تشبیه کرد، کارکردِ این اثر مانند یک استاد راهنما، آن است که با نشان دادنِ بزرگراه ها و خیابان های اصلی، مسیر نیل به مقصود را آسان و سریع کند. این ادعا، با بهرهمندیِ دستکم سرنخ هایی از ادوار، اهداف، موضوعات، منابع، افراد، مؤسسات، کنفرانسها و سایر اطلاعات مورد نیاز چندان بیراه نیست. از همین روست اصرار بر ذکر معادل انگلیسیِ نامها و اصطلاحات و درج نمایه ها، برای سهولت در جستجوهای بعدیِ علاقه مندان و دانشجویان. چرا که بسیاری از این اطلاعات، در جایی مدون نیست و تنها با صرفِ اوقات کثیر و در پیِ مراجعه به منابع، پایگاهها و صفحات اینترنتی مربوط به آثار، اشخاص، دانشگاهها و مراکز مربوط، ارائه آنها ممکن شده است.
۳. جز شناخت و تحلیل آثار و دیدگاه های دیگران درباره جنگ به طور خاص، انتظار می رود که از این پس، روایت های ایرانی درباره جنگ، هر چه بیشتر با روایت های غیرایرانی تکمیل و غنی گردد. تاکنون بهره مندی از اطلاعات و دیدگاه های غربیان در تاریخ نویسی جنگ در داخل کشور، کمتر مورد اعتنا بوده است. این در حالی است که بی گمان، بسیاری از مطالب مندرج در آثار آنان، خواهد توانست در تکمیل، تعدیل و تصحیح دیدگاه های مورخان و تحلیلگران ایرانی مفید واقع شود و چه بسا، در حلّ برخی مبهمات، راه گشا باشد.
۴. اسناد و مدارک مورد نیاز برای فهم تاریخ جنگ، تنها در ایران نگهداری نمی شود. گذشته از این که از همین اسنادِ موجودِ داخلی، چگونه بهرهبرداری شده و می شود، نمی توان از این حقیقت چشم پوشید که بخش قابل توجهی از اسنادی که در ترسیم واقعیت های جنگ اثرگذارند، در مراکز آرشیوی خارج از کشور موجود اند که در این اثر، به اشاره هایی گذرا درخصوص برخی از آنها اکتفا شده است. انتظار می رود از این پس پروژه هایی در جهت شناخت اسنادی که در این مراکز نگهداری می شوند و تا جای ممکن دستیابی به آنها تعریف و اجرا شود. برای مثال میتوان از مدارک و اسنادِ سّری و فوق سّری رژیم بعث یاد کرد که در پی اشغال عراق در سال 2003م به برخی مراکز دانشگاهی در آمریکا منتقل شد.
۵. انتظار میرود در پی طرح مجدد موضوع و تأکید بر شناخت آثار غربیان درباره جنگ با انتشار این کتاب، تلاش برای جمعآوری این آثار دوچندان گردد و رفع نقایص کتابخانه ها درباره آثاری که در سالهای گذشته منتشر شده اند، به زودی در دستور کار مراکز مربوط قرار گیرد. نگارنده در طول تحقیقات خود نتوانست از مرکزی در کشور نشان یابد که جامع همه آثار منتشر شده درباره جنگ باشد یا دست کم مهتمّ به این امر باشد. جبران کوتاهی درخصوص ایجاد آرشیوی از این آثار- و اگر چنین آرشیوی موجود است- ایجاد بستری برای اطلاع رسانی درباره آن، به اهتمامی جدّی و مدیریتی قوی، و البته کمک پژوهشگران در این زمینه نیازمند است.
پاورقی:
(1) محبوبه شمشیرگرها، دکترای زبان و ادبیات فارسی، استادیار سازمان اسناد و کتابخانه ملی، گروه پژوهشیِ منابع ایرانشناسی و اسلامشناسی- mah.shamshirgarha@yahoo.com
(2) برای اطلاعات بیشتر، رک. شیرازی‌زاده،محسن. منبع شناسی دفاع مقدس در زبان انگلیسی. تهران: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس: پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس، ۱۳۹۲. این اثر به معرفی منابع با موضوع جنگ ایران و عراق (به زبانهای مختلف اروپایی) تا زمان اندکی پیش از انتشار آن، در سه بخش کتاب، پایاننامه و مقاله اختصاص دارد. همچنین رک. مرتضایی قهرودی، علی اکبر. مأخذ شناسی جنگ ایران و عراق، تهران: فرهنگ گستر، 1384. در این اثر نیز اطلاعات مختصر یا مفصل کتابشناختی و گاه معرفی موجزی از کتابهایی که به زبانهای انگلیسی، عربی، فارسی (خارج از کشور)، فرانسه، آلمانی،ترکی استانبولی و چند زبان دیگر، منتشر شده اند، قابل مشاهده است. همچنین فهرست برخی از این منابع را می توان در کتاب شناسی منتخبی که به همت رامین خانبگی فراهم آمده، مشاهده کرد. سعیِ خانبگی بر آن بوده تا تمام کتب و مقالات (به زبانهای مختلف اروپایی) را با موضوع جنگ ایران و عراق جمع آوری کند. در این کتابشناسی، ۵۹۲ اثر که در فاصله زمانی ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰ میلادی منتشر شده اند دیده میشود. رک
هدف از تأسیس این صفحه، بیان دیدگاه‌ها درباره ابعاد سیاسی، اجتماعی و نظامی جنگ ایران و عراق و نیز بازاندیشی و اصلاح نظرات و آثار منتشر شده است. تقاضا دارم از طریق آدرس m.doroodian@yahoo.com بنده را از نقطه نظرات نقادانه و پیشنهادی خویش بهره مند فرمایند. 
