مسئله جنگ و چگونگی مواجهه با آن برای جامعه ایران، با تجربه جنگ با عراق در شهریور سال 1359 و از طریق آزمون و خطا شکل گرفت. به این معنا که نداشتن شناخت ذهنی از مسئله جنگ و فروپاشی قدرت دفاعی- بازدارندگی بر اثر پیروزی انقلاب، موجب غافلگیری استراتژیک در برابر تجاوز عراق و اشغال بخشی از سرزمین ایران در مرزهای غربی کشور شد. مسئله جنگ و اشغال در چنین شرایطی، بیشتر بعنوان مسئله دفاعی- موجودیتی تفسیر شد. پیوستگی جنگ با انقلاب، در تعریف سیاسی و اعتقادی از مسئله جنگ و تأثیر آن در مشارکت مردمی برای دفاع در برابر تجاوز، زمینه های شکست ارتش عراق را فراهم کرد.

ظهور قدرت دفاعی جدید جامعه ایران و ایجاد اعتماد به نفس ملی بر پایه باور به شکست ارتش عراق، دو نتیجه اساسی حاصل شد؛ نخست «بحران امنیتی» حاصل از پیامدهای فروپاشی ساختار قدرت و رقابت برای تأثیرگذاری بر اهداف و جهت‎گیری انقلاب و نظام، همراه با اقدامات ضدامنیتی برای جلوگیری از استقرار نظام را با تلاش‎های گسترده و پرهزینه، مدیریت و به «ثبات سیاسی- امنیتی» تبدیل شد. دیگری؛ تبدیل قدرت دفاعی به «قدرت تهاجمی» و آزادسازی مناطق اشغالی بود که با فتح خرمشهر، پیروزی نظامی با ثبات سیاسی تلاقی پیدا کرد. تصمیم‎گیری برای ادامه جنگ در خاک عراق و استفاده از قدرت نظامی برای تأمین اهداف سیاسی در جنگ، با تأکید تنبیه متجاوز و سقوط صدام، نتیجه شکل گیری قدرت تهاجمی و آزادسازی مناطق اشغالی بود، اما با نتیجه مورد نظر همراه نشد و جنگ از طریق سیاسی و با قطعنامه 598 به پایان رسید.

فرصت های ناشی از پیامدهای حمله امریکا به افغانستان و عراق، همچنین الزامات مقابله با ظهور داعش در منطقه، قدرت دفاعی ایران را بر پایه تجربه جنگ با عراق، به قدرت تهاجمی و بازدارنده تغییر داد و بصورت تدریجی، برخورداری از قدرت موشکی- پهپادی و درآمیختن آن با قدرت جبهه مقاومت، منجر به شکل گیری «قدرت بازدارندگی» در برابر امریکا و اسرائیل، در چهارچوب دکترین «امتناع از جنگ» شد.

با این توضیح، شاکله قدرت دفاعی- تهاجمی و ثبات سیاسی- امنیتی ایران، بر پایه چهار دهه تجربه جنگ و مواجهه با تهدیدات نظامی و بحران‎های امنیتی بنا شده و در برابر تحولات نظامی- امنیتی پس از عملیات طوفان الاقصی در 7 اکتبر برابر با 15 مهر 1402 نیاز به بازبینی دارد. زیرا کاهش قدرت بازدارندگی ایران، با تغییر در موقعیت منطقه‎ای، می‎تواند قدرت تهاجمی ایران را از منطقه، به مرزهای جغرافیایی محدود کند. با فرض صحت این ارزیابی تاریخی- راهبردی، پرسش این است که: قدرت بازدارندگی ایران را برپایه کدام هدف، ضرورت و تجربه و چگونه باید بازمعماری کرد و ارتقاء داد؟

مطالب مرتبط:

- یادداشت های مربوط به بازدارندگی