اشاره

   اولین دوره دوسالانه انتخاب آثار برتر پژوهشی دفاع مقدس و مقاومت تحت عنوان «جایزه سردار سپهبد شهید قاسم سلیمانی»، با مدیریت مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس روز سه شنبه 14 بهمن 99 در سالن خلیج فارس موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس برگزار شد.

اولین دوره دوسالانه انتخاب آثار برتر پژوهشی دفاع مقدس

موضوع قابل توجه در مراسم اختتامیه، تمرکز بر روی «مسئله پژوهش و الزامات آن» با انتقاد از غلبه «رویکرد خاطره محور» بود. به اعتبار محتوای گزارشِ دکتر محسن پرویز دبیر مراسم، همچنین بیانیه پایانی که از سوی دکتر نائینی خوانده شد و سخنرانی سردار باقری رئیس ستادکل نیروهای مسلح، به نظرم مطالعات جنگ ایران و عراق با رویکرد جدید و متفاوت با گذشته مورد توجه قرار گرفت که به برخی نکات آن اشاره خواهم کرد:

1- جامعیت نظرات سردار باقری و موضوعاتی که در این سخنرانی طرح شد، به ویژه تاکید ایشان بر رویکرد «مسئله محوری» در پژوهش و آسیب شناسی وضعیت کنونی، بنظرم با سخنرانی هیچکدام از مسئولین نظامی در سال‌های اخیر قابل مقایسه نیست. بهمین دلیل باید در انتظار تغییر در رویکرد و روش های کنونی در مطالعات جنگ ایران و عراق بود. ضمنا متن خلاصه شده این سخنرانی در ادامه خواهد آمد.

2- رویکرد انتقادی به روش خاطره محور، با تاکید بر ضرورت پژوهش، در سخنان و بیانیه پایانی مراسم بسیار برجسته بود و تا کنون به این شکل در یک مراسم رسمی طرح نشده بود. به همین دلیل حتی اگر روند اهتمام به خاطره گویی همچنان ادامه داشته باشد، اما توجه به ضرورت پژوهش و تفاوت آن با بیان خاطرات، بصورت تدریجی در نهادهای نظامی تأثیر اساسی در تفکیک دو رویکرد متفاوت به تجربه تاریخی و راهبردی جنگ، خواهد گذاشت.

3- با توجه به مباحث طرح شده، بنظرم مسئله اساسی، چگونگی پیگیری و تحقق رویکر پژوهشی «مسئله محور» به جنگ ایران و عراق است که در سخنرانی سردار باقری مورد تاکید قرار گرفت. هم اکنون تعریف تجربه تاریخی و راهبردی جنگ در چارچوب مفهوم «دفاع مقدس» بیشتر از رویکرد فرهنگی و خاطره محور به جنگ پشتیبانی می کند، در حالیکه الزامات مسئله محوری در مطالعه تجربه جنگ با عراق، تعریف مسئله جنگ بعنوان یک «مسئله استراتژیک» است که هم اکنون مغفول واقع شده است. بدلیل ماهیت جنگ و در اختیار داشتن اسناد جنگ در نیروهای مسلح، همچنین ضرورت استفاده از تجربیات نظامی، مطالعه جنگ در چارچوب ملاحظات راهبردی و با نظر به آینده، تنها در نیروهای مسلح  قابل پیگیری و مدیریت است.

4- با پذیرش نظرات سردار باقری مبنی بر تفاوت نظرات رزمندگان با وجود حضور در یک صحنه مشترک،  اهتمام به وجوه فرهنگی- تاریخی جنگ که بازنمائی «دفاع مردمی» در جنگ است و در چارچوب مفهوم دفاع مقدس تعریف می شود، با روش کنونی قابل تعمیق و گسترش نیست. به نظر می رسد با محدود کردن روایت ها در چارچوب یک روایت غالب، دامنه مخاطبین محدود و میزان اعتماد به روایتها کاهش خواهد یافت. در واقع همانند دوران جنگ که مردم در جنگ نقش و مشارکت گسترده و تأثیرگذار داشتند، هم اکنون نیز باید روایت های خود را همراه با رویکرد انتقادی به تجربه گذشته بیان کنند.

5- مقابله با تحریفات، دروغ و مبالغه گویی درباره وقایع تاریخی جنگ، تنها از طریق گسترش دامنه روایت ها و استفاده از پژوهش اسنادی- استدلالی، قابل پیگیری است. استفاده از «روش های قضایی» برای مقابله با روایتگر تحریف و تحریفات، در حالیکه نسلِ جنگ حضور دارند و می توانند از «عقلانیت» حاکم بر تصمیم گیری‌های جنگ دفاع کرده و پاسخگوی پرسش‌های نسل حاضر و آینده باشند، با منطق حاکم بر «پژوهشِ مسئله محور»، همچنین  مشارکت مردمی و فراگیر در جنگ، تناقض دارد.

6- با توجه به ماهیت جنگ و تکرارپذیری آن در آینده، «تعیین جهت گیری» مطالعات جنگ و روش بررسی موضوعات و مسائل آن در نیروهای مسلح، لازمه ساماندهی رویکرد و روش پژوهشی به مسئله جنگ است. به این اعتبار «نگاه به آینده» و جنگ پژوهی به جای تاریخ پژوهی، باید جایگزین تفکر تاریخی و مناقشه آمیز به جنگ شود. چنانکه استفاده از تجربه گذشته برای پاسخ به نیازهای اینده بدون « نقد و بررسی» قابل حصول نخواهد بود.

در ادامه، گزیده سخنان سردار باقری رئیس ستادکل نیروهای مسلح خواهد آمد. ضمن این که گزارش کامل آن در سایت مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس در تاریخ 14 بهمن 1399 منتشر شده است.

**************

سردار سرلشکر پاسدار محمد باقری با تاکید بر اینکه حوادث بزرگ تاریخی همواره نیازمند پژوهش هستند، بیان کرد: در تاریخ ملت ایران و در تاریخ اسلام حوادثی وجود دارد که نقش اساسی و نقطه عطف در تحول جامعه و نقش تاریخ‌ساز برای جامعه دارند. دفاع مقدس از مهم‌ترین حادثه‌های کشور بزرگ ایران است که با فاصله اندکی از انقلاب اسلامی اتفاق افتاده است.

وی به چرایی و چگونگی پرداختن به پژوهش‌ها اشاره و عنوان کرد: مهمترین دلیل در چرایی پژوهش، مسئله تحریف است. همه حوادث بزرگ تاریخی که می‌تواند اثر تعیین‌کننده در جریان سازی نسل‌های بعدی داشته باشد بلافاصله با خطر تحریف مواجه می‌شود و دفاع مقدس هم از این قاعده مستثنی نیست. دفاع مقدس مانند هر حادثه بزرگ تاریخی مواجه با خطر تحریف، انحراف، دروغ، اغراق و انواع مختلف شگردهای این حوزه مبتلا و مواجه است و تنها انجام پژوهش‌های علمی دقیق و معیار می‌تواند این جریان سالم و زلال را از آلودگی‌ها مصون بدارد.

سردار باقری افزود: دفاع مقدس و به طبع جبهه مقاومت با سؤالات اساسی مواجه است. نسل‌های جوان، نسل بعدی که آن ایام را درک نکرده اند با سؤالاتی مواجه می‌شوند؛ چرا جنگ آغاز شد؟ آیا راهی برای اجتناب از جنگ نبود؟ آیا صلح بهتر نبود؟ حال جنگ آغاز شد، چرا آنقدر طول کشید؟ نحوه خاتمه جنگ چرا این‌گونه بود؟ چرا نام جام زهر آمد؟ چرا قطعنامه 598 به این شکل انجام شد؟ و سؤالاتی از این دست که در سطح راهبردی جنگ مطرح می‌شود. یا سؤالات متعددی در سطوح عملیاتی جنگ مطرح می‌شود، چرا عمده جنگ و دفاع مقدس در خوزستان بود؟ چرا با وجود نزدیکی مرز ما به پایتخت عراق بغداد، جنگ در غرب رونق زیادی نداشت؟ چرا جنگ در روز نبود و نبردهای تهاجمی در شب بود؟ چرا در طول دفاع مقدس یک نبرد زرهی آفندی درخشان شاهد نشدیم؟ و ده‌ها سؤال دیگر از قبیل که در سطوح عملیاتی مطرح می‌شود.

رئیس ستاد کل نیروهای مسلح با اذعان به اینکه بسیاری از سؤالات با نحوه اداره کشور و پشتیبانی از جنگ مرتبط است، عنوان کرد: آیا نحوه ساماندهی و اداره کشور در دفاع مقدس درست بود؟ آیا پشتیبانی لازم و کافی از دفاع مقدس در طول هشت سال دفاع مقدس به انجام رسید؟ آیا فرهنگ جامعه در آن دوران متناسب با دفاع مقدس تنظیم شده بود؟ و خیلی سؤالات دیگری که می‌تواند مطرح باشد.

وی با اشاره به اینکه چنین سؤالاتی ایجاب می‌کند که ابعاد گوناگون دفاع مقدس در سطوح مختلف و شعبه‌ها و اجزاء و بخش‌های متنوعش موردپژوهش قرار بگیرد، با طرح این پرسش که؛  چگونه می‌خواهیم مطمئن باشیم که آنچه که به نسل‌ها منتقل می‌شود دارای غنای لازم است، دارای صحت و دقت است، دارای جامعیت است، حاوی نکات وحدت‌شکن نیست بلکه حامی و تقویت‌کننده وحدت ملی و وحدت نیروهای مسلح است و ده‌ها بعد دیگر. اینها بایستی همه متکی بر پژوهش‌های اصیل، علمی و قابل اتکا باشد که تا آن پژوهش انجام نشود خاطره گویی و نگاه احساسی چه ‌بسا می‌تواند دچار تناقضات و ده‌ها نوع گرفتاری و مشکلات باشد.وی تصریح کرد: صرف خاطره گویی و نگاه احساسی و حماسی کفایت نمی‌کند و همه اینها باید متکی به یک منبع غنی پژوهشی باشد

به گفته وی؛ حتی در یک جبهه، در یک زمان، دو رزمنده نحوه بیان خاطراتشان از همان صحنه با همدیگر متفاوت است. این نشان دهنده این است که صرف خاطره گویی و نگاه احساسی و حماسی کفایت نمی‌کند و همه اینها باید متکی به یک منبع غنی پژوهشی باشد. این عزیزان دائماً مراجعه می‌کنند و می‌خواهند که دستشان پر باشد، این پژوهش‌ها باید بتواند دست این مجموعه نویسندگان و هنرمندان را پر کند.

سردار باقری در ادامه به آسیب‌شناسی نسبت به تحقیقات و پژوهش‌های در خصوص دفاع مقدس اشاره کرد و گفت: هنوز در مورد مقاومت، پژوهش چندانی صورت نگرفته است. از دفاع مقدس بیش از سه دهه گذشته است و طبیعی است که فرصت لازم برای پژوهش وجود داشته است و اقدامات فراوانی هرچند نسبت به میزان نیاز و ضرورت اندک، انجام شده است. پژوهش‌ها باید روشمند باشد، بایستی ما در دستیابی به نتیجه و پاسخ به سؤالاتمان از یک منطق علمی و استدلال صحیح تبعیت کنیم، این دیگر صحنه فرماندهی کردن در جنگ نیست که فرمانده دستور بدهد و فرمانده سطح پایین‌تر و رزمنده تبعیت بکنند، خیر، در اینجا دیگر عقل و منطق و روش های علمی حاکم است، پس باید این پژوهش روش علمی داشته باشد.

وی در بیان روش علمی پژوهش بیان کرد: پژوهش علمی طبیعتاً دارای سؤال و مسئله است، پژوهش علمی بایستی جامع‌نگر تدوین شود و مسیر انجام آن این جامع‌نگری را تضمین کند پس باید گروه های جمعی از تخصص‌های مختلف در مورد یک موضوع راهبردی تحقیق کنند. در پژوهش علمی باید کاربر و مخاطب معلوم باشد، این پژوهش برای کدام گروه از جهت سنی، از جهت درک، از جهت سطح سواد، از جهت ویژگی‌های تخصصی مخاطبش کدام یک از اینهاست؟ این اگر روشن نباشد به نتیجه نمی‌رسد. پژوهش علمی باید ناظر علمی و روشی خاص و همچنین ناظر محتوایی و مفهومی تخصص خاصش حاکم و ناظر باشد. بدون رودربایستی باید ناظر و داور نظارت و دقت کند، خط به خط و نکته به نکته سوال بکند، مطمئن باشد که منطق باعث نوشتن آن جمع‌بندی و آن نتیجه‌گیری شده است نه صرفا برداشت شخص محقق.

رئیس ستاد کل نیروهای مسلح بر مستند بودن پژوهش تاکید کرد و گفت: پژوهش‌ها هم مستند به اسناد، هم مستند به سوابق متقن، هم در صورت امکان مستند به ناظران آن صحنه باشد. و نه تنها اسناد و مدارک و ناظران ایرانی که یک طرف دفاع مقدس بودند یا در جبهه مقاومت یک طرف بودند، ابعاد دیگری، نگاه های دیگری هم وجود دارد که باید آن نظرها دیده شود. نه فقط نظرهای نظامیان که نظر غیرنظامیان، نه فقط نظر سپاهیان که نظر ارتشیان و جهادیان و ابعاد مختلفی که می‌تواند باعث پختگی پژوهش شود موردتوجه قرار بگیرد.

وی با اشاره به اینکه در پژوهش بایستی زمان، منابع و پشتیبانی انسانی، مادی به قدر کفایت و ضرورت تحلیل شود، اظهار کرد: انتظار اینکه یک پژوهش خوب و همه جانبه به طور کاملاً فی سبیل الله به دست بیاید و نتیجه بدهد، انتظار درستی نیست. هر چند که قرار نیست موضوعی به تقدس دفاع مقدس یا مقاومت باعث باز کردن دکان تجارتی شود. اما آن حد ضروری پشتیبانی‌ها باید کاملاً صورت بگیرد.

سردار باقری متذکر شد: این پشتیبانی‌ها فقط این ابعاد نیست، پشتیبانی علمی، پشتیبانی حقوقی و سایر ابعاد باید باشد. محقق و پژوهشگر باید مطمئن و پشت‌گرم باشد که اگر به یک جمع‌بندی رسید شجاعت بیانش را داشته باشد، از این خوف نداشته باشد که مورد هجمه قرار می‌گیرد. وقتی روش علمی را طی کرده و به حقیقت قابل توجهی رسیده و داوران و ناظران تأیید کردند باید مورد حمایت حقوقی و سازمانی قرار بگیرد.

وی فقدان یک بانک جامع حاوی تمام اطلاعات و پژوهش‌های پیشین را از مهم ترین مشکلات در عرصه پژوهش مطرح کرد و گفت: این نکته فوق‌العاده مهمی است. این مسیر آغاز شده است اما مسیر سختی است، کار آسانی نیست و نیاز به برنامه‌ریزی و پیگیری مداوم دارد. هر سازمانی اسناد را مایملک خودش می‌داند، ممکن است امکات و نفراتش را به این راحتی در اختیار نگذارد. ما باید این فرهنگ را اصلاح کنیم، بایستی همه آنچه که از دفاع مقدس باقی‌مانده است در اختیار محققان و پژوهشگران قرار بگیرد و این نیاز به یک بانک جامع و یکپارچه دارد تا بشود گفت که می‌توانیم از کار موازی، تکراری، جزیره‌ای و بدون نتیجه جلوگیری کنیم و مطمئن باشیم یا امید داشته باشیم که بخش زیادی از حقایق دسترسی پیدا می کنیم.

رئیس ستاد کل نیروهای مسلح بر ضرورت وجود درختواره پژوهشی تاکید کرد و توضیح داد: ما به یک نقشه جامع علمی دفاع مقدس و مقاومت نیاز داریم. باید معلوم شود که در سطح راهبردی چه موضوعاتی باید موردپژوهش قرار بگیرد، این ریشه ها و تنه درخت است و بعد در سطوح عملیاتی در حکم شاخه است، در سطوح تاکتیکی و اجرایی همان شاخه‌های باریک‌تر و برگ و میوه این درخت است. ما نیاز به این درختواره داریم. شاید صدها و هزارها موضوع سطوح عالی تا سطوح اجرایی ضرورت تحقیق دارد، اگر این درختواره را داشته باشیم می توانیم بررسی کنیم و بگوییم در کدام بخش‌ها تحقیق انجام شده است، در کجاها کار تکراری و موازی شده است، در کجاها اصلاً کاری صورت نگرفته است. وی افزود: الان ما این نقشه را ـ حداقل من اطلاع ندارم ـ به شکل جامع و کامل نداریم.

سردار باقری ضرورت ساماندهی دسترسی به منابع خارجی را از دیگر الزامات در امر پژوهش برشمرد و گفت: هر پژوهشگری به‌تنهایی نمی‌تواند درست جستجو کند یا بتواند به منابع بیگانه دسترسی پیدا کند، این کار مرکزیت است، بنیاد حفظ آثار، پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس باید زمینه دستیابی محققین به منابع بیرون از کشور را آماده کنند و در اختیار پژوهشگران قرار بدهند و در نهایت پژوهش‌ها در خصوص دفاع مقدس بایستی به یک گفتمان عمومی و فراگیر تبدیل شود.

رئیس ستاد کل نیروهای مسلح با بیان اینکه هدف ما در انجام کار پژوهشی مشخص است، گفت: هدف ما در انجام کار پژوهشی ارائه روایتی عالمانه نه احساسی، مستند و نه گمانی و مستدل است. یعنی مطابق عقل و منطق و معیار یعنی مورد اتکا و تا حدود زیادی توافق شده، با ادبیات غنی و رویکرد عمیق تحلیلی و نه صرف توصیفی از دفاع مقدس و از مقاومت در سطوح و ابعاد مختلف است. وی به چشم‌اندازهای این اهداف مطرح‌شده اشاره و بیان کرد: مقابله با تحریف و اغراق و دروغ و فریب، پاسخگویی به سؤالات و شبهات، عبور از مرحله توصیف و احساس و خاطره به مرحله تولید علم و راهگشایی برای حل مشکلات و مسائل اساسی کشور و نیروهای مسلح از نتایج این اهداف و اقدامات است.

وی با اشاره به اینکه در حوزه دفاع مقدس و مقاومت نیاز به نظریه‌پردازی داریم، تصریح کرد: دفاع مقدس یک نظریه در سطح کلان است، نبرد شبانه یک نظریه است، نبرد در مناطقی که هیچ ارتشی در دنیا تصور آن را نمی‌کند مانند خیبر و بدر یا والفجر 8 یک نظریه است. اما نظریه به این راحتی تولید نمی شود. ما دوره‌ای که برای دوره دکتری رساله می‌نوشتیم اساتید ما می‌گفتند که نوشتن رساله در دانشگاه خاص کار آسانی نیست یا موهایتان سفید می شود، یا همه موهایتان می‌ریزد، یا بیمار می‌شوید، اگر خیلی جدی بگیرید حتماً سکته می‌کنید، این رساله دکتری بود. بدانید رسیدن به نظریه در حد یک‌صد رساله تحصیلی دکتری کار دارد یعنی به این راحتی نیست که دور یک میز بنشینیم و گفتگو کنیم و نظریه خلق کنید، ما نیاز به نظریه‌پردازی در حوزه دفاع مقدس و مقاومت را داریم و با این نظریات است که دفاع مقدس عمقش ماندگار خواهد شد.

وی افزود: مسئله سازماندهی نظام طراحی و تقسیم‌کار و قطب‌بندی و نظارت بر پژوهش‌ها خود داستان مفصلی است که ضرورت دارد انجام شود. به همین نحو سازماندهی و تقویت پشتیبانی‌ها در ابعاد مختلف و ساماندهی ترجمه به زبان‌های دیگر و انتشار مناسب نتایج پژوهش‌ها از ابعاد دیگر است و نهایتاً تشویق و قدردانی از پژوهشگران این حوزه‌ها که بحمدالله امروز در یکی از این مراسم ها حاضر شدیم.

سردار باقری در خاتمه گفت: به هر صورت موضوع، موضوع فوق‌العاده حیاتی و با اهمیت است در تمدن سازی ملت ایران، در ساختن آینده کشور، ساختن جوانان و نسل آینده و دفاع مقدس و مقاومت چنین نقشی را بر عهده دارند. بر ما بازماندگان و جاماندگان از غافله شهیدان فرض است که چنین مسیری را با دقت، با حوصله، با تحمل مشکلات پیش ببریم و ان‌شاءالله ثمرات آن اگر امروز سالی چند ده آثار پژوهشی ارزشمند به خاتمه می‌رسد در سال های آتی با ضریب‌های بالاتر شاهد چنین مجموعه‌های ارزشمندی با کیفیت و عمق مناسب‌تر باشیم.