در سال های گذشته بصورت تدریجی همواره درگیر دو پرسش جداگانه، ولی بهم پیوسته، بوده ام: آنچه انجام داده ام چه مشخصه و نتیجه ­ای داشته است؟ چه کاری را باید انجام بدهم که تکراری نباشد و به نیازهای آینده پاسخ بدهد؟ بدلیل پیوستگی معناداری که در بطن دو پرسش یادشده وجود دارد، درگیر پرسش دائمی از آنچه تا کنون فکر کرده و نوشته ام، با آنچه باید درباره آن اندیشه ورزی کرده و بنویسم، شده‎ام. به نظرم از این مسیر و تأملی چند باره و دائمی در پاسخ به پرسش های یادشده، نه تنها انسجام فکری ام برای بازبینی گذشته و انتخاب موضوع برای آینده، شکل می گیرد، بلکه این امکان فراهم می شود که با ادراک از عناصر اصلی نظام فکری ام، بمثابه طرح اولیه یک نظریه تلاش کنم ...

اشاره:

در بخش ششم گفت و گوی اینجانب با آقای محمدقاسم فروغی جهرمی، درباره تاریخ فرهنگی، نسبت جنگ و جامعه، نگاه استراتژیک به جنگ و جنگ بعنوان امر استراتژیک و مفهوم جنگ دفاعی و مردمی، توضیحاتی ارایه دادم. بخش پایانی این گفت و گو در ادامه از نظر گرامیتان خواهد گذشت. ...

اشاره:

در بخش پنجم گفت و گوی اینجانب با آقای محمدقاسم فروغی جهرمی، درباره نسبت جنگ و انقلاب، ضرورت آينده‌ نگري در حوزه مطالعات جنگ ايران و عراق، نقش و جایگاه فرماندهان در حوزه پژوهش درباره جنگ و جابه‌جايي در تاريخ و مشخصات گسست تاریخی، توضیحاتی ارایه دادم. بخش ششم این گفت و گو در ادامه از نظر گرامیتان خواهد گذشت. ...

اشاره:

در بخش چهارم گفت و گوی اینجانب با آقای محمدقاسم فروغی جهرمی، درباره ویژگی‌های پژوهش در حوزه جنگ ایران و عراق و متولی این حوزه، الزامات پرداختن به تجربه جنگ و تشریح ابعاد حماسی و عقلانی جنگ و رویکردهای موجود در جامعه، توضیحاتی ارایه دادم. بخش پنجم این گفت و گو در ادامه از نظر گرامیتان خواهد گذشت ...

اشاره:

در بخش سوم گفت و گوی اینجانب با آقای محمدقاسم فروغی جهرمی، درباره شاخص ها و ملاحظات درباره پژوهش‌ و مطالعه در حوزه جنگ ایران و عراق در شرايط کنوني همچنین گفتمان های موجود در این زمینه، توضیحاتی ارایه دادم. بخش چهارم این گفت و گو را در ادامه ملاحظه بفرمایید ...

اشاره:

در بخش دوم گفت و گوی اینجانب با آقای محمدقاسم فروغی جهرمی، توضیحاتی درباره روش تحقیق، پژوهش و شیوه مطالعات جنگ در کتاب های منتشره شده، ارایه کردم. همچنین مطالعاتی که در زمینه روش شناسی داشتم مورد بررسی قرار دادم. بخش سوم این گفت و گو را در ادامه ملاحظه بفرمایید ...

اشاره

بخش اولِ گفتگوی اینجانب با آقای محمدقاسم فروغی جهرمی که در کتاب ایشان به چاپ رسیده، به توضیحات مقدماتی درباره ورود به سپاه و تأسیس دفتر سیاسی و ساختار آن، همچنین آغاز فرآیند تاریخ نگاری جنگ در سپاه اختصاص داشت. بخش دوم این گفت و گو را در ادامه ملاحظه بفرمایید ...

اشاره

جناب آقای محمدقاسم فروغی جهرمی که سال‌ها درگیر انتخاب کتاب سال در حوزه جنگ ایران و عراق بوده است، از اینجانب برای گفتگو درباره کتاب های جنگ، دعوت کرد. به دلیل چهل و اندی سال رفاقت و موضوع مورد نظر، فرصت را غنیمت شمرده و به دیدار ایشان رفتم. در حالیکه هیچ‌گونه ذهنیتی نسبت به محورهای گفت‌وگو و سرانجام آن نداشتم. پرسش‌های پی در پی ایشان، راهنمای موضوعات و دامنه گفت‌وگو بود. برخلاف روش مرسوم که از گفت‌وگوکنندکان درخواست می کردم متن را قبل از چاپ بمنظور ویرایش برایم ارسال کنند، بدون هیچگونه قراری، محل مصاحبه را ترک کردم. چندی بعد و در پرس و جوی مجدد از نتیجه گفت‌وگو، ایشان اظهار کرد به دلیل تعجیل در انتشار کتاب، فرصت لازم برای ارسال متن برای شما نبوده و کتاب منتشر شده است!

با مطالعه متن کتاب متوجه شدم اشتباهات زیادی وجود دارد و برخی مطالب که در فضای صمیمی و دوستانه بیان شده، در متن وجود دارد و شاید لازم بود که اصلاح و تعدیل می شد. با این وجود، ضمن پذیرش مسئولیت هر چه در این مصاحبه گفته ام، امیدوارم دامنه موضوعات و آنچه در این گفت‌وگو بیان شده، امکان بهبود وضعیت کنونی را فراهم کند. به دلیل حجم بالای متن، گفت‌وگوی یادشده در چند قسمت خواهد آمد ...

اشاره

 اولین دوره دوسالانه انتخاب آثار برتر پژوهشی دفاع مقدس و مقاومت تحت عنوان «جایزه سردار سپهبد شهید قاسم سلیمانی»، با مدیریت مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس روز سه شنبه 14 بهمن 99 در سالن خلیج فارس موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس برگزار شد.

اختتامیه اولین دوره دوسالانه انتخاب آثار برتر پژوهشی دفاع مقدس

موضوع قابل توجه در مراسم اختتامیه، تمرکز بر روی «مسئله پژوهش و الزامات آن» با انتقاد از غلبه «رویکرد خاطره محور» بود. به اعتبار محتوای گزارشِ دکتر محسن پرویز دبیر مراسم، همچنین بیانیه پایانی که از سوی دکتر نائینی خوانده شد و سخنرانی سردار باقری رئیس ستادکل نیروهای مسلح، به نظرم مطالعات جنگ ایران و عراق با رویکرد جدید و متفاوت با گذشته مورد توجه قرار گرفت که به برخی نکات آن اشاره خواهم کرد:

1- جامعیت نظرات سردار باقری و موضوعاتی که در این سخنرانی طرح شد، به ویژه تاکید ایشان بر رویکرد «مسئله محوری» در پژوهش و آسیب شناسی وضعیت کنونی، بنظرم با سخنرانی هیچکدام از مسئولین نظامی در سال‌های اخیر قابل مقایسه نیست. بهمین دلیل باید در انتظار تغییر در رویکرد و روش های کنونی در مطالعات جنگ ایران و عراق بود. ضمنا متن خلاصه شده این سخنرانی در ادامه خواهد آمد.

2- رویکرد انتقادی به روش خاطره محور، با تاکید بر ضرورت پژوهش، در سخنان و بیانیه پایانی مراسم بسیار برجسته بود و تا کنون به این شکل در یک مراسم رسمی طرح نشده بود. به همین دلیل حتی اگر روند اهتمام به خاطره گویی همچنان ادامه داشته باشد، اما توجه به ضرورت پژوهش و تفاوت آن با بیان خاطرات، بصورت تدریجی در نهادهای نظامی تأثیر اساسی در تفکیک دو رویکرد متفاوت به تجربه تاریخی و راهبردی جنگ، خواهد گذاشت.

3- با توجه به مباحث طرح شده، بنظرم مسئله اساسی، چگونگی پیگیری و تحقق رویکر پژوهشی «مسئله محور» به جنگ ایران و عراق است که در سخنرانی سردار باقری مورد تاکید قرار گرفت. هم اکنون تعریف تجربه تاریخی و راهبردی جنگ در چارچوب مفهوم «دفاع مقدس» بیشتر از رویکرد فرهنگی و خاطره محور به جنگ پشتیبانی می کند، در حالیکه الزامات مسئله محوری در مطالعه تجربه جنگ با عراق، تعریف مسئله جنگ بعنوان یک «مسئله استراتژیک» است که هم اکنون مغفول واقع شده است. بدلیل ماهیت جنگ و در اختیار داشتن اسناد جنگ در نیروهای مسلح، همچنین ضرورت استفاده از تجربیات نظامی، مطالعه جنگ در چارچوب ملاحظات راهبردی و با نظر به آینده، تنها در نیروهای مسلح  قابل پیگیری و مدیریت است.

4- با پذیرش نظرات سردار باقری مبنی بر تفاوت نظرات رزمندگان با وجود حضور در یک صحنه مشترک،  اهتمام به وجوه فرهنگی- تاریخی جنگ که بازنمائی «دفاع مردمی» در جنگ است و در چارچوب مفهوم دفاع مقدس تعریف می شود، با روش کنونی قابل تعمیق و گسترش نیست. به نظر می رسد با محدود کردن روایت ها در چارچوب یک روایت غالب، دامنه مخاطبین محدود و میزان اعتماد به روایتها کاهش خواهد یافت. در واقع همانند دوران جنگ که مردم در جنگ نقش و مشارکت گسترده و تأثیرگذار داشتند، هم اکنون نیز باید روایت های خود را همراه با رویکرد انتقادی به تجربه گذشته بیان کنند.

5- مقابله با تحریفات، دروغ و مبالغه گویی درباره وقایع تاریخی جنگ، تنها از طریق گسترش دامنه روایت ها و استفاده از پژوهش اسنادی- استدلالی، قابل پیگیری است. استفاده از «روش های قضایی» برای مقابله با روایتگر تحریف و تحریفات، در حالیکه نسلِ جنگ حضور دارند و می توانند از «عقلانیت» حاکم بر تصمیم گیری‌های جنگ دفاع کرده و پاسخگوی پرسش‌های نسل حاضر و آینده باشند، با منطق حاکم بر «پژوهشِ مسئله محور»، همچنین  مشارکت مردمی و فراگیر در جنگ، تناقض دارد.

6- با توجه به ماهیت جنگ و تکرارپذیری آن در آینده، «تعیین جهت گیری» مطالعات جنگ و روش بررسی موضوعات و مسائل آن در نیروهای مسلح، لازمه ساماندهی رویکرد و روش پژوهشی به مسئله جنگ است. به این اعتبار «نگاه به آینده» و جنگ پژوهی به جای تاریخ پژوهی، باید جایگزین تفکر تاریخی و مناقشه آمیز به جنگ شود. چنانکه استفاده از تجربه گذشته برای پاسخ به نیازهای اینده بدون « نقد و بررسی» قابل حصول نخواهد بود.

  بر این باور هستم که؛ گفتمان غالب در حوزه پژوهشی جنگ ایران هم اکنون با رویکرد تاریخی و مناقشه آمیز میان ارتش و سپاه و انتقاد از مسئولین سیاسی درباره میزان پشتیبانی از جنگ و عدم تصمیم گیری برای پایان دادن به آن در زمان مناسب، طرح و بررسی می شود. به نظرم حداقل تا پنج سال آینده احتمال انتشار اثر پژوهشی متفاوت با آثار موجود، ضعیف است. به این اعتبار، تا یک دهه آینده گفتمان موجود درباره حوزه پژوهشی جنگ ایران و عراق، ادامه خواهد یافت.  

 با فرض ضرورت تغییر در رویکرد و روش پژوهشی در حوزه مطالعات جنگ ایران و عراق، این پرسش وجود دارد که؛ گفتمان موجود و رویکرد و روش آن، چگونه قابل تغییر است؟ با این توضیح، تحول رویکردی- روشی در حوزه مطالعات جنگ ایران و عراق از دو مسیر قابل دستیابی است:

1- نقد و بررسی تفکر و ساختار تصمیم گیری سیاسی و نیروهای نظامی در هدف‌گذاری و طراحی و اجرای عملیات‌های نظامی و نتایج آن در گذشته.

2- تعریف و تعیین نیازهای حال و آینده، برای پاسخ به تهدیدات در جنگ آینده.

   با گذشت چهل سال از آغاز جنگ و سه دهه از پایان آن، به دلیل ظهور نسل جدید و تغییر در شرایط، تجربه تاریخی جنگ با عراق از «تجربه زیسته» در زمان و مکان، به «تجربه گفته» تبدیل شده است. نسلی که جنگ را تجربه کرده هم اکنون درباره آن، نظرات و خاطرات خود را بیان می‌کند و صورتی از گفتگوی چالش برانگیز میان دو نسل به وجود آمده است که به بخشی از آن در این یادداشت اشاره خواهد شد.

   عملیات کربلای چهار در سوم دی ماه 1365 آغاز و تنها 24 ساعت بعد به دلیل هوشیاری دشمن متوقف شد. دو هفته بعد با پیروزی در عملیات کربلای 5، شکست عملیات کربلای 4 و علت آن، در گفتمان عمومی درباره عملیات‌های نظامی در جنگ، «دیده» نشد، هر چند بحث های بسیار عمیقی درباره علت شکست عملیات کربلای4 در همان زمان در جلسات فرماندهان جنگ و مسئولین سیاسی کشور صورت گرفت که اسناد و گزارش های آن در مرکز اسناد سپاه موجود است ...

اشاره:

   اولین نشست هم‌اندیشی جمعی از پژوهشگران حوزه دفاع مقدس، روز یکشنبه 24 آذرماه در باغ‌ موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس برگزار شد. در این همایش مطالبی را ارایه کردم که در ادامه از نظر مخاطبان گرامی، خواهد گذشت:

اشاره:

  در بخش اول، مقدماتی درباره تغییر در مفاهیم و مصادیق آن و چگونگی این تغییرات مورد بحث قرار گرفت و در این بخش، به تغییر مفاهیم اولیه از مسئله جنگ در مراحل مختلف، شامل: قبل از حمله عراق، پس از حمله عراق و پس از اتمام جنگ، اشاره خواهد شد.

مقدمه:

   فیلسوف آلمانی هویننیگن هون (Deul hoyaingen Huene)، بر این نظر است که میان «تغییر در مفهوم» و «تغییر در کاربرد مفهوم»، تمایز وجود دارد. تغییر در مفهوم، تحت تأثیر تغییر در ویژگی‌های مصادیقی که در ذیل مفهوم قرار دارند، صورت می‌گیرد. با پذیرش نظر «هون» درباره تغییرات مفهومی، ما همواره با دو تغییر متمایز و متفاوت مواجه هستیم: تغییر در معنای مفهوم و تغییر در ویژگی های مصادیقی که در ذیل آن مفهوم قرار می گیرند. با نظر به ملاحظه یاد شده، این پرسش وجود دارد که؛ تغییر در «مفهوم و مصادیق جنگ» در مراحل مختلف، چگونه رخ داده است؟ مهمتر آنکه تغییر در «مصادیق» چگونه تغییر در معنای مفهوم و پیدایش مفاهیم جدید را به دنبال داشته است؟ بررسی حاضر با فرض تغییر در مفهوم و مصادیق آن است، اما چگونگی این تغییرات و تأثیر و تعامل میان آنها محل پرسش است که در ادامه به آن اشاره خواهد شد.

  جامعه ایران پس از پیروزی انقلاب و مواجهه با تجاوز عراق، مفهوم جدیدی از جنگ را ادراک کرد که با گذشته تفاوت اساسی داشت. به این اعتبار، ذهنیت و تصویر کنونی جامعه ایران از مسئله جنگ و ابعاد مختلف آن، برآمده از ظهور واقعیّات جدیدی است که با حمله عراق به ایران واقع شد و کنش دفاعی جامعه ایران را در برابر حمله عراق آشکار کرد، سپس منجر به تداوم جنگ در خاک عراق شد و مهمتر از آن، بر نحوه خاتمه جنگ تأثیر اساسی گذاشت.

   تعریف جنگ؛ استفاده از ابزار قدرت نظامی برای تأمین اهداف سیاسی، از طریق کشتار و تخریب است. با نظر به تعریف یاد شده، شکل‌گیری مفهوم «جنگ دفاعی» در جامعه ایران بیش از آنکه ناظر بر ماهیت جنگ و کاربرد ابزاری آن باشد، حاصل ادراک از تأثیر جنگ بر سرِشت و سرنوشتِ جامعه ایران و دفاع در برابر متجاوز بود. بنابراین فهم و باور به «جنگ دفاعی» ناظر بر منطق حاکم بر تفکر و عملکرد جامعه ایران در برابر تجاوز عراق است که ماهیت و صورت دفاعی داشت. بر این اساس، مفهوم اولیه از مسئله جنگ در مراحل مختلف، شامل؛ قبل از حمله عراق، پس از حمله عراق و پس از اتمام جنگ، از نظر معنا و مصداق، تفاوت زیادی کرده است که در ادامه به بخشی از آن اشاره خواهد شد.

ادامه دارد ...

مطالب مرتبط:
+ تأملی بر تحول در مفهوم و مصداق جنگ – بخش دوم

   جنگ ایران و عراق بعنوان یک واقعیت تاریخی، در عرصه های سیاسی، اجتماعی، نظامی، امنیتی، حتی مباحث راهبردی و استراتژیک چگونه باید مورد مطالعه قرار بگیرد؟ مهمتر آنک هم اکنون با کدام رویکرد و روش مورد بررسی قرار می گیرد؟ در پاسخ به پرسشهای یاد شده بر گزاره های زیر می توان تاکید کرد:

1- جنگ یک امر واقعی و تجربه شده و یک مسئله استراتژیک است، در نتیجه مناسب است از طریق پژوهش و بررسی جزئیات و صورت بندی روند تحولات و کلیّات آن باید مورد بررسی قرار بگیرد.

2- خاطره‌گویی از واقعیات تاریخی که هم اکنون رایج است، اگر چه در نسبت با واقعیات شکل گرفته است، ولی به دلیل اینکه واقعیات زمانمند است و تدریجا تاثیر وجودی خود را در زمان از دست می دهد، بنا براین تاکید بر خاطرات در تبیین و تشریح جنگ ایران و عراق، بمعنای غلبه و تداوم امر تاریخی است که تهی از واقعیات اثر گذار در زمان است. بعبارت دیگر خاطره بمعنای «گذشته تهی شده از واقعیات» است که در زمان و مکان خاص واقع شده است و در نتیجه استفاده از خاطرات که به تدریج از خصلت فرا زمان و فرامکان برخوردار می شود نمی توان واقعیات تاریخی را فهم کرد.

3- استفاده از«تخیّل»، بمعنای فراروی از واقعیّات است و بیشتر با شعر، سینما و ادبیات نسبت دارد. از نقطه عزیمت و خاستگاه تخیّل و نگرش نوستالژیک به این تجربه، نمی توان ابعاد مخاطره آمیز جنگ در گذشته و احتمال تکرارپذیری آن را در آینده، بعنوان یک مسئله استراتژیک درک کرد.هر چند این روش در حوزه فرهنگی و سیاسی-اجتماعی، نقش و کارکرد قابل توجهی دارد.

4- خاطره‌گویی و در سوگ نشینی برای از دست دادن یک دوره و نگرش نوستالژیک، تجربه جنگ را خالی از هرگونه پشتوانه سازی برای شکل گیری تفکر استراتژیک درباره مسایل اساسی و راهبردی خواهد کرد.

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به خاطره گویی

   تجربه جنگ با عراق هم اکنون با رویکرد و روشهای متفاوت صورت‌بندی می شود. این تجربه نه تنها بمثابه یک امر استراتژیک در گذشته نادیده گرفته می‌شود، بلکه نسبت تجربه پیشین با وضعیت کنونی و آینده نیز مورد تأمل قرار نمی گیرد. به نظرم جنگ به اعتبار ماهیت آن، یک امر استراتژیک و مخاطره آمیز است که هویت و موجودیت یک جامعه را به مخاطره می اندازد و بعنوان ابزار و برای توسعه قدرت نیز بسیار پرهزینه، مخاطره آمیز و با ریسک همراه است. چنانچه پیش از این نوشته ام رویکردهای موجود به تجربه جنگ با عراق به نقد و بررسی نیاز دارد:

1- آنچه از نظر سیاسی و تاریخی از سوی جامعه ایران در برابر جنگ ایران و عراق صورت گرفت، یک واکنش دفاعی با انگیزه های سیاسی- اعتقادی در برابر تجاوز عراق بود. چنانکه هم اکنون «نگرش دفاعی» تفکر عمومی را درباره تجربه جنگ با عراق شکل داده است. در چارچوب رویکرد یاد شده نمی توان همه تحولات جنگ هشت ساله را تبیین کرد و به این معنا، ماهیت جنگ بمثابه یک امر استراتژیک نادیده گرفته شده است.

2- در واکنش به تحولات سیاسی- راهبردی جنگ و نتایج آن، رویکرد سیاسی- انتقادی نسبت به تصمیمات درباره ادامه و پایان جنگ، شگل گرفته است. در واقع کاستی های موجود در تبیین کلیه تحولات جنگ، منجر به شکل گیری تفکر سیاسی- انتقادی شده است.

3- شکل گیری رویکرد فرهنگی- معنوی، بیش از آنکه بر ماهیت جنگ متمرکز باشد، بیشتر بر سلوک فردی رزمندگان تأکید دارد، بدون اینکه شرایط سیاسی- نظامی جنگ را مورد توجه قرار بدهد. به این اعتبار رویکرد فرهنگی- معنوی بیشتر در ذیل تفکر جنگ دفاعی قابل توضیح است.

4- تلاش های گسترده پژوهشی ارتش و سپاه نیز با توجه به نقش آنها در جنگ و مسئولیت دفاع از تمامیت ارضی و ثبات سیاسی کشور، بیشتر تاریخی- عملیاتی و ناظر بر تحولات و نقش سازمانی در جنگ است و هنوز با بررسی های راهبردی فاصله دارد. با این توضیح، با تجربه جنگ پیشین، برای مواجهه با شرایط مشابه در آینده، چه باید کرد؟

  بنظرم «خلاقیت» در هر زمینه ای، به معنای نوآوری و «رفتنِ راه نرفته» است. به این اعتبار، درباره روایت‌های کنونی از وقایع جنگ ایران و عراق، پرسش این است که؛ چگونه می‌توان روایت جدید و خلاقانه ای را سامان داد؟ در واقع تردید در روایت های کنونی، نقطه آغاز پژوهش‌های عمیق و نگرش جدید و خلاقانه است. معیارهای تردید در روایت های کنونی، با فرض تغییر شرایط و ظهور نسل جدید در حیات سیاسی- اجتماعی ایران، عدم انطباق روایت‌های کنونی، به دلیل تأثیرپذیری از ملاحظات سیاسی- اجتماعی است. بنابراین با تغییر شرایط سیاسی و اجتماعی باید روایت های موجود را با طرح  پرسش از چرایی و چگونه شکل گیری آن، مورد بازبینی قرار داد.

اشاره:

جعفر شیرعلی‌نیا از نویسندگان و پژوهشگران حوزه تاریخ معاصر و دفاع مقدس است. دایره‌المعارف دفاع مقدس و دایره‌المعارف زندگی امام خمینی‌(ره)، دو نمونه از جدیدترین آثار وی است که با استقبال مخاطبان نیز مواجه شده است. وی در این یادداشت به بررسی و تحلیل این وبلاگ پرداخته است.

************

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) جعفر شیرعلی‌نیا نوشت؛ سال‌هاست که تاریخ جنگ با عبارت‌هایی همچون افشاگری، ناگفته، جعبه‌ سیاه و راز گره خورده است. به تعبیر دکتر سوسن شریعتی به تگزاس خاطره‌ها رسیده‌ایم؛ فضایی که در آن هر لحظه هرکسی خاطره‌ای بیرون می‌کشد و چنان تعریفش می‌کند که طرف مقابل را از میان بردارد. این نگاه به جنگ ما را از بسیاری از تجربه‌ها محروم کرده است. این روزها استاد محمد درودیان یادداشت‌هایی در وبلاگ شخصی و تازه تاسیسش می‌نویسد که مکان امنی در این میانه‌ شلوغ است. ...