اشاره:

   در یادداشت اول درباره «ضرورت تغییر در روش مطالعه جنگ»، سه گزینه را طرح کردم و در یادداشت دوم یک نمونه را که «جنگ اوکراین» است، بعنوان چگونگی تغییر در روش مطالعه جنگ، مورد بررسی قرار دادم. در این یادداشت به دشواری ها و پیچیدگی های موجود و گزینه پیشنهادی اشاره خواهم کرد.

***********

حمله عراق به ایران از نظر نظامی، سرآغاز جنگ میان دو کشور بود که به مدت هشت سال به طول انجامید. از نظر سیاسی- اجتماعی شرایط جامعه ایران پس از انقلاب به گونه ای بود که اولویت اصلی نظام برآمده از انقلاب، برقراری ثبات و استقرار نظام جدید بود و به همین دلیل در جامعه ایران نه تنها آمادگی دفاعی برای مقابله با تهاجم ارتش عراق فراهم نشده بود، بلکه فهم از مسئله جنگ بعنوان یک امر استراتژیک و مخاطره‌آمیز همراه با پیامدهای آن، به صورت عمیق وجود نداشت. در حالیکه طبق ارزیابی کارشناسان و تحلیل گران در آن شرایط سرنوشت ساز و مخاطره آمیز، موازنه نظامی به سود عراق بود و مسئله مورد منازعه، همراه با مطالبات عراق، براساس محاسبات این کشور و ارزیابی ناظران و حامیان عراق، گزینه ایران را به تسلیم یا شکست در برابر عراق محدود کرده بود. در میانه چنین وضعیتی، این پرسش تاریخی و راهبردی وجود دارد که؛ چرا عراق در تأمین اهداف سیاسی خود در حمله نظامی به سر زمین ایران شکست خورد؟ بصورت اجمالی بر این موضوع مورداجماع می توان تاکید کرد که؛ جلوگیری از پیروزی عراق در جنگ سریع، حاصل تحولات سیاسی- اجتماعی در جامعه ایران بود که بر اثر وقوع جنگ و از طریق جایگزینی جنگ به جای انقلاب، قدرت دفاعی ایران را شکل داد و در نتیجه محاسبات عراق و سایر بازیگران از احتمال پیروزی عراق دستخوش تغییر شد.

توضیح یادشده ناظر بر دو ملاحظه اساسی است که برای مطالعه و فهم از مسئله جنگ و پیامدهای آن نیاز به بررسی دارد: مسئله نخست، وقوع جنگ از مسیر تشدید تهدیدات و ایجاد بحران در مناسبات دو و یا چند کشور و سپس تبدیل آن به جنگ است. دیگری، تحولات سیاسی- اجتماعی است که  بر اثر جنگ ایجاد و در نتیجه معادلات و محاسبات بازیگران را تحت تأثیر قرار می دهد. بعنوان مثال در حمله عراق به ایران بمدت 20 ماه تنش و درگیری‌های سیاسی، نظامی و امنیتی وجود داشت و بن بست در راه حل سیاسی موجب انتخاب گزینه نظامی از سوی عراق شد. روند تصمیم گیری عراق و محاسبات برای حمله به ایران بر اساس معادلات سیاسی- نظامی بود و تحولات اجتماعی قابل پیش بینی نبود و تأثیری بر تصمیم گیری عراق نداشت. در حالیکه با حمله عراق، معادلات جدیدی در ساختار سیاسی و نظامی و در جامعه ایران ظهور کرد که محاسبات عراق و سایر بازیگران را تحت تأثیر قرار داد و پیش از این پیش بینی نشده بود و منطق شکست عراق متأثر از همین عوامل بود.

   برپایه توضیحات یادشده و با نظر به دوگانگی موجود، درباره منطق وقوع جنگ در برابر منطق ظهور معادلات جدید و پیش بینی نشده، این پرسش وجود دارد که؛ مطالعات جنگ بر چه اساسی و با کدام رویکرد باید صورت پذیرد؟ محدود کردن جنگ به امر نظامی- استراتژیک، مانع از فهم تحولات سیاسی- اجتماعی خواهد شد. چنانکه تقلیل جنگ به امر سیاسی- اجتماعی و دفاعی، مانع از فهم مسئله جنگ بعنوان یک امر استراتژیک می شود. شاید روش مناسب با به رسمیت شناختن ملاحظات یادشده، بر اساس تقسیم کار «نهادی» امکان‌پذیر باشد. به این شکل که نهادهای نظامی که اسناد را در اختیار دارند و در آینده پاسخگوی تهدیدات نظامی خواهند بود، بجای رویکرد تاریخ پژوهی و عملیاتی که بیشتر با مناقشه همراه است و موجب «نهادگرایی نظامی» در تاریخ نگاری جنگ شده است، «جنگ پژوهی» را مورد اهتمام قرار دهند. سایر ساختارها که به صورت مستقیم درگیر مسئله جنگ نیستند، با رویکرد سیاسی- اجتماعی، تحولات تاریخی راکه تحت تأثیر متغیّر جنگ در جامعه صورت گرفت و بر مسئله جنگ، حملات، دامنه و زمان آن تأثیر گذاشته است، بررسی کنند. متاسفانه هم اکنون هیچکدام از رویکردهای مورد اشاره مورد توجه قرار ندارد.

مطالب مرتبط:

- تحول در روش مطالعه جنگ- بخش اول؛ توسعه حوزه مطالعاتی جنگ ایران و عراق؛ با کدام موضوع و روش؟

- تحول در روش مطالعه جنگ- بخش دوم؛ جنگ در اوکراین؛ ضرورت بازبینی مفاهیم و تجربیات جنگ با عراق