اشاره

   به مناسبت گرامیداشت هفته جنگ، در برنامه «مهمات» از شبکه یک سیما، گفتگویی را انجام دادم که از دقت لازم برای بررسی رویکرد و روش‌های متفاوت در حوزه جنگ ایران و عراق برخوردار نبود. اگرچه توضیحات کنونی نیز ناقص است. پیش از این در سایت و در کتاب «تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق؛ پیش درآمدی بر یک نظریه» به این موضوع اشاره کرده ام که با وجود گذشت زمان، همچنان از اعتبار لازم برای بازبینی برخوردار است.

اشاره

   متن پیاده شده ویدئوی زنده اینستاگرامی جناب آقای شیرعلی نیا در تاریخ 27 اسفند 1399 را درباره عملیات بدر مطالعه کردم. ایشان پیش از این وعده داده بود بصورت منسجم درباره عملیات بدر سخن خواهد گفت و به نقدی که بر اصلاحیه ایشان نوشته شد، پاسخ می دهد. آقای شیرعلی نیا در این ویدئو بحث خود را بجای بررسی روشمند از عملیات بدر، بصورت پراکنده و بدون توجه به سایر منابع، با اشاره به عملیات خیبر آغاز و پس از نقل قول پراکنده از عملیات بدر، به ادامه جنگ پرداخته است و سپس با عبور از روی پیروزی در عملیات فاو، به موضوع عملیات کربلای چهار و پنج ورود کرده و در حالیکه موضوع ویدئو، عملیات بدر بود، درباره پایان جنگ و کلیت آن، همانند آنچه پیش از این تحت عنوان اطلاعیه نوشته بود، نتیجه گیری کرده است. با مطالعه متن، اولین پرسشی که با آن مواجه شدم این بود که؛ آیا این نوع طرح بحث بصورت نقلی و از همه‌ی جنگ، طبق وعده جناب شیرعلی نیا و بدون رعایت مبانی نظری و روش شناختی، می تواند روشن کننده ابعاد عملیات بدر و مسائل اساسی جنگ باشد؟! بعبارت دیگر؛ با این روش، کدام مسئله تاریخی، نظامی و راهبردی را که مورد نظر ایشان است، می توان مورد بررسی قرار داد؟

جناب شیرعلی نیا در این ویدئو زنده اینستاگرامی که بسیار طولانی و تا اندازه‌ای خسته کننده و با روخوانی متن همراه بود، پرسشی را درباره «علت بازگشت به هور» طرح کرده که بیش از 30 سال قبل در آثار سپاه منتشر شده و مجدداً بدون هیچ‌گونه پژوهش مستقل و جدید از سوی ایشان، از طریق روش «نقلی و گزینشی»، بصورت پراکنده و آشفته در این ویدئو تکرار شده است. در نقد اطلاعیه ایشان برای عملیات بدر که پیش از این نوشتم، جناب شیرعلی نیا بجای پاسخ نوشتند: «عجله نکنید؛ صبر کنید، وقتی روز یکشنبه ساعت ۲۱ مطالبم را درباره‌ی عملیات بدر و آن اطلاعیه گفتم، آن‌گاه نقد کنید.» امیدوارم ایشان نقد حاضر و ابهاماتی را که در این زمینه وجود دارد که در ادامه به آن اشاره خواهم کرد، مانند سایر نقدهایی که بر نظرات ایشان نوشتم، بی پاسخ نگذارند. ...

اشاره:

   نقدی را پیش از این بر یادداشت جناب شیرعلی نیا نوشتم و انتظار داشتم ضمن انتشار آن در کانال، پاسخ به آن را ارسال کنند تا متقابلاً برای انتشار آن در سایت اقدام شود. ایشان تا کنون هیچ‌گونه پاسخ مستقیم و روشنی به یادداشت مورد اشاره نداده اند. در عین حال مطالبی را در واکنش اولیه نوشته اند که در ادامه به آن اشاره خواهم کرد. در هر صورت از جناب شیرعلی نیا که شفافیّت و ایجاد امکان نقد را مطالبه می کنند، این انتظار وجود دارد که به آداب و اخلاقِ نقد پایبند بوده و بدون تقلیل نقد به امر روان‌شناختی و اخلاقی، برای پاسخ مستدل اقدام کنند.

اشاره:

   یادداشتی را جناب شیرعلی نیا درباره عملیات بدر نوشته است که در ادامه برای نقد و بررسی آن اقدام کرده ام. امیدوارم برخلاف نقدی که برکانال تلگرامی ایشان نوشتم و به آن پاسخ ندادند، نقد حاضر را در پاسخ به یادداشت منتشرشده در کانال خود، منتشر و پاسخ به پرسش ها را برای انتشار در این سایت ارسال کنند.

   توصیف و تحلیل، همچنین نقد و بررسی وقایع و مسایل جنگ ایران و عراق، به دلیل گستردگی دامنه و تنوع موضوعات، باید تابع اهداف و در نتیجه روش خاصی باشد. گرچه درباره کلیات جنگ می توان سخن گفت، اما کلیّات نیز در امتداد نگرش و روش خاص قابل بررسی و تبیین است.

علت شکل گیری نگرش های متفاوت در حوزه جنگ ایران و عراق و در سایر موضوعات، به نظرم علاوه بر اینکه متأثر از قابلیت های درونی هر پدیده ای است که امکان خوانش‌های مختلف را فراهم می کند، بیشتر متأثر از نگرش افراد است. به این شکل که صورت بندی مسایل، یک امر ذهنی است و «مسئله» مابه ازاء بیرونی ندارد، بلکه در اذهان شکل می گیرد. با این توضیح تعریف مسئله عبارت از «درونی کردن» امر بیرونی است که به تعداد افراد می تواند متفاوت باشد. تفاوت تعریف مسایل در نزد افراد و جوامع مختلف تابع همین ملاحظه است و ریشه در پیش فرض‌های متفاوت ذهنی و همچنین خواسته های متفاوت آنها دارد. در واقع ملاحظه یاد شده موجب نگرش های خاصی به مسایل عام و خاص می شود.

 با نظر به مقدمه یاد شده تعریف مسایل جنگ ایران و عراق، حداقل در درون سه نوع نگرش متفاوت قابل صورت بندی است:

1- برخی در نگرش به مسئله جنگ در حالیکه به وجوه مختلف توجه دارند، اما بر «رفتار دشمن متجاوز و حامیانش» نیز تمرکز می کنند و سایر مسایل را بر محور این موضوع مورد بررسی قرار می دهند. درونمایه این نگرش، بیشتر «سیاسی و اجتماعی» است.

2- بررسی وقایع و تلاش برای «شناخت وقایع» و تبیین وقوع آن، ازجمله شرایط و واقعیت ها، در نزد برخی بیش از سایر ملاحظات ازجمله سازوکارها و منطق وقوع رخدادها مورد توجه است. درونمایه این نگرش بیشتر «واقعه نگری» و تاریخی است.

3- در برخی بررسی ها «روش مواجهه ایران» با تهدیدات عراق، تصمیم گیری و مجموع اقداماتی که انجام شده یا نشده است، بیش از سایر ملاحظات مورد توجه است. درونمایه این نگرش نیز «سیاسی» است هرچند در بررسی های تاریخی با تمرکز بر وقایع می توان مجموعه مسایل را در کنار هم بررسی کرد.

با این توضیح، نقد و بررسی ها نیز تابع نگرش ها است و روش نیز متأثر از مسئله است که درونمایه نگرش و شکل آن را تشکیل می دهد. بنابراین نمی توان در موضوع و مسئله مهم جنگ، نگرش و روش ها را محدود کرد، زیرا علاوه بر قابلیتهای موضوع جنگ برای نگرشها و تبیین متفاوت، ظرفیت افراد نیز برای رویکرد جدید به موضوعات و مسائل تاریخی متنوع و گسترده است.

  توصیف و تحلیل، همچنین نقد و بررسی وقایع و مسایل جنگ ایران و عراق، به دلیل گستردگی دامنه و تنوع موضوعات، باید تابع اهداف و در نتیجه روش خاصی باشد. گرچه درباره کلیات جنگ می توان سخن گفت، اما کلیّات نیز در امتداد نگرش و روش خاص قابل بررسی و تبیین است.

علت شکل گیری نگرش های متفاوت در حوزه جنگ ایران و عراق و در سایر موضوعات، به نظرم علاوه بر اینکه متأثر از قابلیت های درونی هر پدیده ای است که امکان خوانش‌های مختلف را فراهم می کند، بیشتر متأثر از رویکرد و روش افراد، همچنین شرایط است. به این شکل که صورت بندی مسایل، یک امر ذهنی است و «مسئله ای» که مابه ازاء بیرونی دارد، متاثر از عوامل مختلفی، از جمله شرایط "درونی" می شود.  با این توضیح مسئله در واقع «درونی کردن» امر بیرونی که تابع نگرشها و پیش فرضهای ذهنی ما نسبت به مسائل و وقایع محیطی است موجب برداشتهای متفاوت می شود. در واقع تفاوت تعریف مسایل در نزد افراد و جوامع مختلف تابع همین ملاحظه است و ریشه در پیش فرض‌های متفاوت ذهنی و همچنین خواسته های متفاوت آنها دارد.  ملاحظه یاد شده موجب نگرش های خاصی به مسایل عام و خاص از جمله به موضوعات،وقایع و مسائل جنگ ایران و عراق شده است . با نظر به مقدمه یاد شده تعریف مسایل جنگ ایران و عراق، حداقل در درون سه نوع نگرش متفاوت که با پیش فرضهای مختلف صورت گرفته و در اینده نیز احتمالا تغییر خواهد کرد، به شرح زیر قابل صورت بندی است:

1- برخی در نگرش به مسئله جنگ در حالیکه به وجوه مختلف توجه دارند، اما بیشتر بر رفتار «دشمن متجاوز و حامیانش»  تمرکز می‌کنند و سایر مسایل را حول این موضوع مورد بررسی قرار می دهند. درونمایه این نگرش، بیشتر سیاسی - اجتماعی و تاریخی است.

2- بررسی وقایع و تلاش برای «شناخت وقایع» و تبیین وقوع آن، ازجمله شرایط و واقعیت ها، در نزد برخی بیش از سایر ملاحظات ازجمله سازوکارها و منطق وقوع رخدادها مورد توجه است. درونمایه این نگرش بیشتر «واقعه نگری» و تاریخی است.

3- در برخی بررسی ها «تفکر و روش مواجهه ایران» با تهدیدات عراق، تصمیم گیری و مجموع اقداماتی که انجام شده یا نشده است، بیش از سایر ملاحظات مورد توجه است. درونمایه این نگرش نیز سیاسی و انتقادی است، هرچند در بررسی های تاریخی با تمرکز بر وقایع هم می توان مجموعه مسایل را در کنار هم بررسی کرد.

با این توضیح، نقد و بررسی ها تابع نگرش ها است و روش نیز متأثر از مسئله است که درونمایه نگرش و روش را تشکیل می دهد. بنابراین نمی توان در موضوع و مسئله مهم جنگ، نگرش و روش ها را محدود کرد، زیرا علاوه بر قابلیتهای موضوع جنگ برای نگرشها و تبیین متفاوت، ظرفیت افراد و تغییر در شرایط نیز برای رویکرد جدید به موضوعات و مسائل بسیار متنوع و گسترده است.

اشاره:

   روزنامه ایران با فرارسیدن سالگرد حمله عراق به ایران، زمینه های بحث درباره «چگونگی امکان جلوگیری از وقوع جنگ ایران و عراق» را فراهم کرد و به این ترتیب با حضور دکتر صادق زیباکلام و امیر بختیاری و اینجانب، طی نشست سه نفره موضوع مورد نظر به بحث گذاشته شد که به دلیل حجم آن، در سه بخش جداگانه منتشر خواهد شد.