موضوع و مسئله جنگ، همانند بسیاری از موضوعات، مانند موسیقی، فیزیک و طب و ...، تاریخ دارد. به این معنا که با بررسی چرایی و چگونگی پیدایش، می‎توان فرایند تاریخی و تحولات آن را ترسیم کرد. با این توضیح، مطالعات مفهومی-تاریخی را باید با فرض تفکیک میان ماهیت جنگ و تاریخمندی آن انجام داد. به این معنا که مسئله جنگ را از دو طریق می توان مورد شناسایی قرار داد: نخست مفهوم و ماهیت جنگ و دیگری، تاریخ جنگ. هر چند تاریخ هر جنگی با ماهیت آن نسبت دارد و به تناسب تغییر در اهداف، ابزار و تاکتیک ها، تاریخ جنگ تغییر خواهد کرد. بعنوان مثال ماهیت و تاریخ جنگ ویتنام برای امریکا و ویتنامی ها همانند جنگ ایران و عراق نیست. بهمین دلیل تاریخنگاری و بررسیهای استراتژیک از تجربه این جنگ، متفاوت خواهد بود. زیرا تغییر در ماهیت جنگ موجب تغییر در نحوه تحقق در زمان و مکان و در نتیجه تاریخ آن می شود ...

همزمان با هفته دفاع مقدس، نشست بازاندیشی ابعاد جنگ ایران و عراق به میزبانی پژوهشکده امام خمینی(س) برگزار شد.

محمد درودیان در این نشست گفت: من معتقدم جامعه ایران پس از انقلاب چون ادراکی از مسأله «جنگ» نداشت، در مراحل اولیه جنگ غافلگیر شد و به دلیل شوک ناشی از غافلگیری، به جای جنگ بر دفاع متمرکز شد و ارتش عراق را به شکست کشاند، بنابراین 31 شهریور سالروز دفاع است. اگر عراق 20 ماه روی مرز ما مستقر بود و در داخل هم عمل کرد، چطور می‌گوییم غافلگیر شدیم؟ این موضوع مقدماتی داشت و وزارت خارجه حداقل 600 تجاوز عراق را ثبت کرده است. بنابراین، اگر بخواهیم بازاندیشی کنیم، شاید بازاندیشی اساسی این است که چگونه به جنگ و تجربه تاریخی آن نگاه کنیم که امکان فهم از مسأله جنگ و جلوگیری از تکرارش را به ما بدهد.

متن این سخنرانی را که در پایگاه اطلاع رسانی جماران منتشر شده، در اینجا مشاهده بفرمایید

هرچند از نظر تاریخی چگونگی رخ دادن وقایع و سرانجام آن، ازجمله وقوع، ادامه و پایان جنگ اهمیت دارد، اما بنظرم مسئله اساسی، بررسی نظام ادارکی و مفهومی جامعه ایران و ساختار تصمیم‌گیری و مدیریتی کشور از «مسئله جنگ» و چگونگی مواجهه با آن در آینده می باشد ...

پرسش از «مطالعه تاریخ جنگ یا فهم از مسئله جنگ»، که برای عنوان این جستار انتخاب شده، با فرض تفاوت میان «موضوع و مسئله» یک واقعه تاریخی با «تاریخ» آن صورت گرفته است. به این معنا که هر موضوع و مسئله ای تاریخ دارد، چنانکه هر تاریخی برای توصیف و تحلیل یک موضوع و مسئله نوشته می‌شود. وجه تفاوت در بررسی‌ها و آثار تاریخی، موضوع و مسئله است. بنابراین میان موضوع و تاریخ آن، در عین حالیکه نوعی پیوستگی وجود دارد، ولی به اعتبار روش شناختی باید جداسازی شود. ...

   نحوه مواجهه با تجربه جنگ ایران و عراق به لحاظ روش شناختی، تابع تعریف و واکنش جامعه ایران در برابر مسئله جنگ است. با این توضیح پرسش این است که؛ در جامعه ایران چه ادراکی از مسئله جنگ وجود دارد و چگونه دستخوش تغییر شده است؟ پاسخ به پرسش یاد شده علاوه بر آشکار ساختن چگونگی فهم از مسئله جنگ و تحولات آن، علت تقلیل گرائی در مفهموم جنگ را توضیح می دهد.

 حمله عراق به ایران بمعنای تغییر در مناسبات دو کشور از صلح به جنگ، پس از پیروزی انقلاب و تحت تاثیرِ تغییر در موازنه قوا صورت گرفته است. در حالیکه ادراک از موقعیت ایران پس از پیروزی انقلاب و الزامات تثبیت نظام برآمده از انقلاب، در واقع موجب غافلگیری در برابر حمله عراق شد. تجاوز عراق به ایران در چارچوب بهم پیوستگی جنگ و انقلاب، در نتیجه سیاستهای امریکا علیه انقلاب و نظام، با  رویکرد دفاعی  صورتبندی شد. ملاحظه یاد شده مفهوم جنگ را به مفهوم «دفاع مقدس» تقلیل داده است. به همین دلیل واقعه محوری و رویکرد سیاسی- فرهنگی به جنگ، در مقایسه با رویکرد نظامی- راهبردی، بیشتر مورد اهتمام قرار گرفته است. ملاحظه یاد شده همچنین منطق مناقشات در باره موضوعات و مسائل جنگ را تا اندازه ای روشن می کند.

 بر این باور هستم که از نظر تاریخی، وقوع جنگ در چارچوب پیوستگی با انقلاب قابل تبیین است. زیرا تغییر مناسبات ایران و عراق پس از انعقاد قرارداد 1975 الجزایر از  روابط صلح آمیز به بحران و جنگ، حاصل تغییر در ساختار قدرت در ایران و منطقه، با اثر پیروزی انقلاب است. در عین حال، مسئله اصلی که به دفاع موضوعیّت داده، و در آینده احتمال وقوع آن وجود دارد، جنگ است.  با وجود این تمرکز بر دفاع بعنوان واکنش ضروری و اساسی جامعه ایران در برابر تجاوز عراق،  ادراک از «مسئله جنگ» را تحت تاثیر قرار داده و این مسئله با رویکرد تاریخنگاری واقعه محور، تشدید می شود.

تبدیل تجربه جنگ به دفاع و دفاع به سرمایه فرهنگی- معنوی از طریق خاطره‌گویی و تجلیل از الگوی فکری- رفتاری رزمندگان در دوره دفاع مقدس، با وجود آنکه فرهنگ و نظام ارزشی جامعه را شکل خواهد داد و از این جهت ضرورت دارد، اما الزامات فهم از مسئله جنگ و ضرورت‌های بازدارندگی و مهمتر از آن؛ ایجاد قدرت تهاجمی و بکارگیری آن علیه تهدیدات را، در چارچوب تفکر استراتژیک در کشور، فراهم نخواهد کرد. در واقع تشریح جزئیات وقایع تاریخی و ترویج خاطرات رزمندگان، پیش فرض‌های مفهومی از دفاع مقدس را تقویت می کند، ولی منجر به فهم از جنگ، بعنوان یک «مسئله استراتژیک» و مخاطره‌آمیز نخواهد شد.

گذار از مفهوم دفاع مقدس به جنگ، نیازمند نگرش به جنگ بعنوان یک امر استراتژیک، با بررسی های نظامی و راهبردی  است. این مهم بدون نقد و بررسی پیش فرض‌های موجود از تجاوز عراق به ایران, همچنین نقد روش شناسی مطالعات جنگ ایران و عراق، قابل حصول نیست و نمی‌توان تمهیدات لازم را برای گذار از مفهوم دفاع به مفهوم جنگ، فراهم کند.

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به مطالعات جنگ

  با فرض اینکه روش  در بررسی موضوعات مستقل نیست، بلکه  تابع  مسئله است، این پرسش وجود دارد که؛ مطاله جنگ ایران و عراق از حیث تاریخی برای مطالعه موضوعیت دارد یا به اعتبار ماهیت جنگ، محل پرسش و بررسی است؟ اگر جنگ به اعتبار وجه تاریخی موضوعیت داشته باشد، «روش» بررسی مستند- نقلی درباره حوادث سیاسی و عملیات‌های نظامی، در چارچوب رویکرد تاریخی موضوعیت دارد. چنانکه امروز وجه غالب در مطالعات جنگ توسط ارتش و سپاه، استفاده از همین روش است. به نظرم حتی اگر جنگ موضوع مطالعات تاریخی باشد، با فرض اینکه علم تاریخ، علم تبیین تغییرات است، می‌توان با روش متفاوت از روش‌های کنونی، مطالعات تاریخی را با نظر به «چرایی و چگونگی تغییرات» و مهمتر از آن؛ «پیامدها و نتایج» آن مورد بررسی قرار داد.

در صورتی که  جنگ مسئله تکرار پذیر در آینده فرض شود، روش بررسی تاریخی که بیشتر تحت تاثیر ملاحظات سیاسی و اجتماعی شکل گرفته است، روش مناسبی نخواهد بود، زیرا نه تنها ماهیت جنگ را آشکار نخواهد کرد، بلکه به پرسشهای ناظر بر امکان تکرار پذیری تکرار جنگ در آینده پاسخ نخواهد داد. تنها در یک صورت روش بررسی تاریخی موجه و قابل دفاع است که، مسئله جنگ به مسئله سیاسی و اجتماعی تقلیل یابد. تحقق چنین تحولی مانع از فهم مسئله جنگ و ایجاد آمادگی و توانمندی برای مواجهه با جنگ در آینده خواهد شد.