ارتش و سپاه درباره نقش و عملکرد خود در جنگ گزارش هایی را منتشر کرده اند که در گفتار و نوشتار فرماندهان و پژوهشگران قابل مشاهده است. در بخش اول نظریه ارتش درباره «نقش و عملکرد ارتش در جنگ» بیان شد و در این بخش به نظریه سپاه در این باره اشاره خواهد شد.

ب) مفاهیم اساسی در نظریه سپاه

در آثار سپاه، شامل تحقیقات انجام شده و گفتار و نوشتار فرماندهان جنگ، عملکرد ارتش در جنگ در چارچوب چند مفهوم و مسئله اساسی نقد و بررسی شده است: ...

ارتش و سپاه درباره نقش و عملکرد خود در جنگ گزارش هایی را منتشر کرده اند که در گفتار و نوشتار فرماندهان و پژوهشگران قابل مشاهده است. در این متن ابتدا نظریه ارتش درباره «نقش و عملکرد ارتش در جنگ» و سپس به نظریه سپاه در این باره اشاره خواهد شد.

الف) مفاهیم اساسی در نظریه ارتش

در آثار ارتش، شامل تحقیقات انجام شده و گفتار و نوشتار فرماندهان جنگ، عملکرد ارتش در جنگ در چارچوب چند مفهوم و مسئله اساسی توضیح داده شده است:

1) ارتش در انقلاب، از طریق اعلام بی طرفی به جای رویاروئی با مردم، به پیروزی انقلاب کمک کرد. به دلیل سردادنِ شعار انحلال ارتش از سوی گروه های مختلف و تصفیه سران آن ، نیروهای ارتش درباره آینده خود نگران و دچار «بحران هویت» شدند. اعتماد و حمایت امام از ارتش و دستور برای رژه سراسری در کشور، همچنین واگذاری ماموریت مقابله با ضدانقلاب در کردستان، مهمترین سرمایه های ارتش و دلیل حفظ آن بود.

تجربه به دست آمده در دوره آزادسازی مناطق اشغالی، با نظر به تغییر در ماهیت جنگ و دکترین عراق از تهاجمی به دفاع مطلق در خاک خود، به دلیل کوتاه‎شدن خطوط پشتیبانی از یگان‎های رزم، پاسخگوی نیازهای مرحله جدید نبود. با این وجود، به جای ایجاد تناسب لازم میان اهداف با منابع در کشور، همچنین تغییر در تاکتیک و مانور عملیات و زمین برای تأمین اهداف نظامی، منطقه نبرد در چند مرحله تغییر کرد. در این فرایند، عملیات در سه منطقه رملی در عملیات‎های والفجر مقدماتی و والفجر یک، عبور از رودخانه اروند در عملیات فاو و کربلای چهار، همچنین عملیات در دشت باز و در برابر استحکامات دفاعی چندلایه عراق در عملیات رمضان و کربلای پنج، انجام شد. هوشیاری عراق نسبت به تاکتیک و جغرافیای منطقه عملیات، جنگ را از نظر تاکتیکی در منطقه جنوب با بن بست همراه کرد و انتقال جنگ از جنوب به شمالغرب در نیمه دوم سال 1366، فرصت لازم را برای تغییر استراتژی عراق از دفاعی به تهاجمی فراهم کرد. ...

توانمندی جذب، آموزش، سازماندهی و بکارگیری نیروهای پیاده و تجهیز آنها در درون سازمان رزم سپاه برای انجام مأموریت دفاعی- تهاجمی، نتایجی را از نظر عملیاتی بهمراه داشت که شاکله تفکر تاکتیکی- عملیاتی سپاه بر اساس آن بنا شد. سپاه در کنار ادراک از اهمیت اشراف اطلاعاتی، برخورداری از سازمان رزم و تجهیزات مناسب برای موفقیت در طراحی و اجرای مانور عملیاتی و فرماندهی نیروها، اهمیت و تأثیر آتش پشتیبانی توپخانه و هوایی را بهمراه استفاده از قدرت زرهی در مرحله «آزادسازی مناطق اشغالی»، بصورت جدی‎تری در مقایسه با مرحله قبل ادراک و مورد تأکید قرار داد. سازمان رزم سپاه در مرحله جدید، همچنان متکی بر نیروهای داوطلب مردمی بود که سطح و میزان تأثیرگذاری قدرت رزمی سپاه را نمایان می‎کرد. ...

تحولات فکری- ساختاری و تغییر کارکرد سازمانی سپاه برای تبدیل وضعیت از نیروی امنیتی به نیروی نظامی، حداقل تحت تأثیر سه عامل اساسی شامل؛ وقوع جنگ، اشغال سرزمین ایران و بن‎بست نظامی پس از شکست در آزادسازی مناطق اشغالی در سال اول جنگ، صورت گرفته است. به این شکل که تهدیدات امنیتی عراق در استان‎های غربی با حمایت از گروه‎های تجزیه طلب، همراه با تجاوزات مرزی دشمن قبل از آغاز جنگ، موجب مقابله سپاه با تهدات امنیتی در داخل شهرها و حضور در مرز شد. ساختار و سازمان سپاه که به تناسب مأموریت‎های جدید شکل گرفته بود، با برخورداری از اطلاعات امنیتی و نظامی، همراه با نگرانی از خطر جنگ، به تدریج زمینه‎های مشارکت سپاه را برای دفاع در برابر متجاوز فراهم کرد. ...

اشاره:

نظر به اینکه فرماندهان و اندیشه های نظامی نقش اساسی در تحولات نظامی جنگ و نتایج آن دارد، در این یادداشت و در ادامه مباحث پیشین، حلقه اصلی تفکر و تصمیم‌گیری راهبردی و عملیاتی در سپاه، مورد بررسی قرار گرفته است. امیدوارم این اقدام درباره حلقه تفکر راهبردی در ارتش نیز صورت پذیرد. ...

بسیج نیروها و سازماندهی آنها، به همراه ضرورت افزایش توان نظامی برای انجام عملیات گسترده و آزادسازی مناطق اشغالی، در واقع منطق گسترش سازمان سپاه را شکل داد. در آستانه عملیات فتح المبین، ساختار سپاه که پیش از این بصورت گردان و تیپ سازماندهی شده بود، عملاً به لشکر ارتقاء پیدا کرد.

برخلاف مرحله اول که فرماندهان و مسئولین اولیه سپاه از سوابق سیاسی- مبارزاتی برخوردار بودند و مشروعیت و قابلیت انجام مأموریت های دفاعی- امنیتی را داشتند، در مرحله آزادسازی و با حضور نیروهای مردمی در جنگ، تجربه عملیاتی، زمینه آموزش نیروها و ارتقاء آنها را فراهم کرد. به این شکل که فرمانده دسته، گروهان و گردان، با هر عملیات، در صورت شهادت فرمانده و یا ضرورت گسترش سازمان رزم و تشکیل یگان های جدید، ارتقاء می‌یافت. ...

ضرورت مقاومت در برابر دشمن متجاوز و از ان مهمتر؛ آزادسازی مناطق اشغالی، به موازات تحول سیاسی در داخل کشور، از طریق حذف بنی صدر و سازمان مجاهدین خلق، زمینه بسیج و اعزام نیروهای مردمی را به جبهه های جنگ فراهم کرد. در واقع حل و فصل مسائل سیاسی- امنیتی در شهرها، موجب تمرکز نیروها و امکانات کشور از مسائل سیاسی- امنیتی، به مسائل نظامی و در نتیجه موجب تأکید بر ضرورت آزادسازی مناطق اشغالی شد ...

نقطه آغاز تحول در فرماندهی و ساختار سپاه و تغییر آن از نیروی امنیتی به نیروی نظامی، حمله عراق به ایران بود. در عین حال این تحول به صورت دفعی صورت نگرفت، زیرا سپاه به دلیل گسترده‌گی و تنوع مأموریت، بویژه چالش های سیاسی- امنیتی حاصل از مقابله با تلاش گروههای سیاسی نظیر حزب توده و چریک‌های فدایی خلق، بویژه سازمان مجاهدین خلق، هم چنان درگیر مأموریت های امنیتی بود و تنها بخشی از نیروهای سپاه در مرزهای غربی، بویژه در خوزستان، بصورت تدریجی با تحرکات نظامی عراق در مرز مواجه شدند. با حمله سراسری عراق و پیش‌روی ارتش این کشور به سمت مناطق و شهرهای مرزی، مقاومت نیروهای مردمی شکل گرفت و در نتیجه آن، سازماندهی و فرماندهی نیروهای مردمی برای مقابله با تجاوز عراق نیز ظهور کرد. ...

جنگ ایران و عراق همانند هر جنگ دیگری، متأثر از تفکر راهبردی، استراتژی نظامی، تاکتیک عملیاتی، پشتیبانی و فرماندهی صحنه جنگ و بسیاری از ملاحظات دیگر است. آنچه که هم اکنون درباره جنگ ایران و عراق گفته یا نوشته می شود، بیشتر «واقعه محور» است. به این معنا که رخدادهای سیاسی- نظامی جنگ از حیث چرایی و چگونگی وقوع، همچنین خاطرات افراد، مورد توجه است. بنظر می رسد تقلیل مسئله جنگ به چارچوب مفهومی دفاع مقدس و در نتیجه طرح مباحث محدود و فرهنگی، مانع از بررسی بخش مهمی از موضوعات و مسائل اساسی جنگ، ازجمله استراتژی، تاکتیک ها و فرماندهی جنگ، همچنین نتایج، دستاوردها، علت پیروزی و شکست ها شده است. ...