فتح خرمشهر برجسته ترین پیروزی نظامی ایران در مرحله آزادسازی مناطق اشغالی بود و طی آن یکی از مهمترین شهرهای اشغال شده ایران در جنگ با عراق، با اقتدار قوای نظامی ایران آزاد شد. هم اکنون پس از 37 سال، این پرسش وجود دارد که برجستگی فتح خرمشهر را در چه امری باید جستجو کرد؟

برای تعیین اهمیت فتح خرمشهر، شاخص های متفاوتی وجود دارد، اما به دلیل استفاده از قدرت نظامی برای شکست دشمن، بدیهی است که فتح خرمشهر به اعتبار تاثیر و کارکرد «قدرت نظامی ایران»، در مقایسه با سایر موضوعات از اهمیت بیشتری برخوردار است. در واقع نقطه عزیمت برای ارزیابی فتح خرمشهر باید با تمرکز بر اهمیت قدرت نظامی ایران و کارکرد سیاسی و اجتماعی آن باشد.

برای بررسی قدرت نظامی و کارکرد آن در آزادسازی مناطق اشغالی، مباحث مختلفی در سطح استراتژیک و تاکتیکی قابل طرح است که در آثار مکتوب و اظهارات فرماندهان مورد تأکید قرار گرفته است. در شرایط کنونی و بر پایه تجربه گذشته، بیش از همیشه، توجه به درس‌ها و تجربیات تاریخی در مواجهات راهبردی و سرنوشت‌ساز ضرورت دارد. حادثه بزرگ و تاریخیِ فتح خرمشهر را در این شرایط زمانی، باید با این ملاحظه مورد تأمل و بازبینی قرار داد. اما آنچه در این مجال می توان بر آن تأکید کرد، چند مسئله اساسی است که فراتر از بررسی های تاریخی و عملیاتی، باید با نظر به ضرورت های مواجهه با شرایط کنونی و آینده، مورد توجه قرار بگیرد:

1) بازپس‌گیری خرمشهر بعنوان آخرین منطقه استراتژیک که برای فشار به ایران همچنان در اشغال نیروهای عراق بود، حاصل «بازتولید قدرت جدید تهاجمی» بود که امکان طراحی و اجرای استراتژی آزادسازی مناطق اشغالی را فراهم کرد. شالوده قدرت تهاجمی ایران در مرحله جدید پس از حذف بنی صدر از ساختار قدرت سیاسی، با ترکیب تمامی مولفه های قدرت در سطوح راهبردی، ایجاد همگرایی تمامی نیروهای نظامی و با حمایت و حضور نیروهای مردمی در صحنه جنگ صورت گرفت. با این توضیح، آنچه که موجب فتح خرمشهر شد، اگر قبل از جنگ وجود داشت، یا موجب بازدارندگی عراق از حمله به ایران می شد و یا قوای نظامی عراق را در نقطه صفر مرزی با شکست همراه و مانع از اشغال نزدیک به 20 هزار کیلومتر از سرزمین ایران، به مدت 20 ماه می شد.

2) تولید قدرت دفاعی- تهاجمی برآمده از این اصل بنیادین بود که؛ تنها با برخورداری از قدرت می‌توان در برابر دشمن ایستادگی و از منافع ملی دفاع کرد. دستیابی به این مهم نیازمند اراده، قدرت تصمیم‌گیری و تلاش جمعی و هدفمند در کشور، برای تولید، بکارگیری قدرت نظامی و تأمین اهداف است. هم اکنون قدرت بازدارنده گی و دفاعی- تهاجمی کشور، برآمده از تجربه جنگ با عراق، در مرحله دفاع و آزادسازی مناطق اشغالی، به ویژه فتح خرمشهر است.

3) مواجهه با تهدیدات پیش رو در ابعاد سیاسی- اقتصادی و نظامی، بر پایه چگونگی شکل گیری سازوکارهای  تجاوز عراق به ایران و آزادسازی مناطق اشغالی، ازجمله فتح خرمشهر، ناظر بر این ملاحظه است که باید بر پایه شناخت از ماهیت تهدیدات دشمن و احتمالات آینده، از تمامی مولفه‌های قدرت دفاعی- تهاجمی کشور در زمینه‌های مختلف و بصورت هماهنگ استفاده کرد. «اعتماد بنفس ملی» حاصل از برخورداری از قدرت دفاعی و تهاجمی در برابر تهدیدات، همراه با «انسجام ملی» و هوشمندی در «هدف گذاری و روش های دستیابی» به آن، بخشی از سرمایه ها و میراث ملی است که برای مدیریت برون رفت از شرایط کنونی باید مورد توجه قرار بگیرد. همچنین مذاکره سیاسی بعنوان بخشی از مولفه قدرت است اما اگر بدون پیوستگی با سایر مولفه های قدرت طرح و استفاده شود، نتیجه ای به دنبال نخواهد داشت. چنانکه برخورداری از قدرت نظامی و برتری های میدانی و نظامی اگر از طریق دیپلماسی به ابزار تفهیم و تحمیل خواسته به دشمن تبدیل نشود، بدون نتیجه خواهد بود.

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به فتح خرمشهر

مقدمه:

   سال 1380 که کتاب «پرسش‌های اساسی جنگ» چاپ و منتشر شد، هرگز رویکردی که امروز به جایگاه و اهمیت پرسش دارم، در من وجود نداشت. این را می‌توان از برداشت اولیه‌ام درباره‌ی کتاب یادشده، که در مجله‌ی نگین به چاپ رسید، دریافت.(1)

 یازده‌سال بعد؛ یعنی سال 1391 انتشار کتاب دیگری از آقای درودیان با عنوان «جنگ ایران و عراق؛ موضوعات و مسائل» و مطالعه‌ی عمیق و دقیق آن، چندان در من مؤثر واقع شد که کتاب «بازاندیشی انتقادی» را با نظر به ارزشمندی تلاش صورت‌گرفته از سوی ایشان مبنی بر شناسایی و دسته‌بندی موضوعات و مسئله‌ها و پرسش‌های جنگ، به رشته‌ی تحریر درآوردم. ...

   در پاسخ به پرسش در باره «عوامل موثر بر رجوع به تاریخ جنگ»عوامل مختلفی از جمله:  سیاسی- اجتماعی و نظامی نقش دارد، ولی به نظرم چند عامل وجود دارد که موجب توجه به وقایع و تحولات دوران جنگ با عراق است:

1- وجود شهدا، جانبازان، رزمندگان و وابستگان به آنها که نمی توانند تاثیر تاریخی این واقعه را فراموش و نادیده بگیرند.

2- نقش و عملکرد سازمان ها و نهادهای نظامی و غیرنظامی شرکت کننده در جنگ که از به لحاظ کارکرد «هویتی و تجربی» همواره به آن رجوع خواهند کرد.

3- اختلافات و مناقشات سیاسی که با تمرکز بر موضوعات، وقایع و مسایل تجربه شده در دوره جنگ مورد تاکید قرار می گیرد.

4- تداوم تهدیدات نظامی و خطر تکرار جنگ که موجب توجه به درسها و دستاوردهای جنگ با عراق می شود.

5- سامان دهی نظام ارزشی و فرهنگی حاکم بر جامعه موجب تأکید بر الگوهای فکری- رفتاری جامعه ایران در دوره  تجربه  جنگ شده است.

 ملاحظات یاد شده ناظر بر تاثیر گذاری جنگ بر ساختار و فرهنگ جامعه ایران است و به این اعتبار رجوع تاریخی به جنگ تا سالهای پیش رو همچنان ادامه خواهد یافت.

برچسب ها:
تاریخ جنگ، تاریخ نگاری

   در نقد و بررسی وقایع و تصمیمات تاریخی، از روش‌های مختلفی استفاده می شود. یکی از نمونه‌های روشن آن، استفاده از «اگر» های شرطی است. به این معنا که در برابر آنچه رخ داده است، با طرح سایر امکان ها و استفاده از «اگر»، واقعه یا تصمیمات و اقدامات انجام شده نقد می شود.

با فرض اینکه رخدادهای تاریخی به معنای وقوع در در زمان و مکان است، استفاده از «اگر» در نقد تاریخی به لحاظ روش شناختی موضوعیت ندارد و نوعی بازی ذهنی درباره وقایع تاریخی است. فرضاً وقتی عراق به ایران حمله کرده است، استفاده از «اگر» حمله نمی‌کرد، به لحاظ تاریخی چه ارزش و کاربردی دارد؟ یا وقتی سفارت آمریکا از سوی دانشجویان تصرف شده است، استفاده از «اگر» تصرف نمی‌شد، مناسبات ایران و آمریکا در چه وضعیتی بود، چه نتیجه ای دارد؟

 در حالیکه «نقد تاریخی» با فرض ضرورت شناخت واقعه و چگونگی وقوع، از نظر ساختار و شرایط، همچنین کارگزاران در تصمیم و اقدام، اهمیت دارد، ولی مهمتر آن است که، درس های تجربه گذشته برای آینده قابل بهره برداری است. بنابراین به جای تمرکز بر وقایع و «اگرها» در بررسی تاریخی، باید «شرایط» را مورد توجه قرار داد و در چارچوب نظریه های تاریخی و بصورت روشمند از داده های تاریخی استفاده کرد. در این صورت، جزئیات واقعه و روندها، تفکرات و رفتارها در بررسی اهمیت پیدا می کند و درس ها نیز در همین فرآیند مورد توجه قرار می گیرد و حتی اگر در آینده تکرار شود، ولی افقهای جدیدی را خواهد گشود که نگرشها و تصمیمات تاریخی را، در بزنگاه تاریخی تحت تاثیر قرار خواهد داد.

   با وجود آنکه در برداشت اولیه از مفهوم تاریخنگاری یک واقعه، تاریخنگاری با واقعه یکسان پنداشته می‌شود، اما دقت در مفهوم و موضوع، ناظر بر دوگانگی میان واقعه و تاریخنگاری آن است. با فرض پذیرش تفاوت میان «واقعه تاریخی» با «تاریخ نگاری واقعه»، اگرچه تاریخ نگاری در نسبت با واقعه، و نه بصورت مستقل موضوعیّت و عینیّت پیدا می کند، ولی می توان تاریخ نگاری واقعه را بمعنای؛ بازتاب و انعکاس واقعه در ذهن و زبان مورخ و تبدیل آن به آثار و متون تعریف کرد. به این اعتبار، تاریخ نگاری در هر صورت تابع وقایع تاریخی است که از سوی مورخ صورت می گیرد، هر چند بمعنای انطباق با واقعه تاریخی نیست. با نظر به توضیح یاد شده، نسبت مورخ با واقعه و عوامل موثر بر آن، محل پرسش و نقد و بررسی است. همچنین تغییر در نسبت میان مورخ و واقعه، برای باز تفسیر تاریخی، در دوره های مختلف و علت آن، نیاز به بررسی دارد.

با وجود آنکه واقعه تاریخی بر تاریخ نگاری واقعه تقدم دارد، اما واقعه پس از زمان وقوع، بیشتر از مسیر تاریخ نگاری مورد شناسایی قرار می گیرد، زیرا واقعه و پیامدهای آن به یک دوره زمانی محدود می شود، حال آنکه متون تاریخی، پایدار است. به این اعتبار، پایداری واقعه در تاریخ، از طریق تاریخ نگاری صورت می گیرد. ملاحظه یاد شده در نسبت میان واقعه با تاریخ نگاری و الویت آن، ناظر بر اهمیت تاریخ نگاری است.

تاریخ نگاری به اعتبار «روش»، مستقل از تفکر تاریخی و نگرش تاریخی به واقعه نیست. بعبارت دیگر؛ روش در تاریخنگاری واقعه مستقل نیست، بلکه تابع نگرش و پیش فرضهای تاریخی و مهمتر از آن؛ برداشت از موضوعی است که برای بررسی و تاریخ نگاری انتخاب شده است. بعنوان مثال در حوزه تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق، هم اکنون روش نقلی و مستند در مقایسه با روش تحلیلی، بیشتر مورد اهتمام است، چنانکه در آثار سپاه و ارتش چنین پدیده ای قابل مشاهده است. روش نقلی و مستند بیشتر ناظر بر نوع خاصی از تفکر تاریخی در نگرش به واقعه است. در روش مستند و توصیف جزئیات وقایع، تفکر واقعه محوری موجب پذیرش تاثیر واقعه بعنوان عامل فعال پذیرفته شده است. برابر این روش، تاریخ‌نگاری بمعنای نوعی اقدام انفعالی، برای نگارش واقعه با رعایت دقت در جزئیات و بصورت مستند صورت می گیرد.

با نظر به توضیح یاد شده و با فرض اینکه «عمل تاریخی» که در درون واقعه تاریخی صورت بندی شده است، از تأثیرگذاری برخوردار است، استفاده از روش مستند- نقلی و جزیی به چه معناست؟ به عبارت دیگر؛ وقتی یک واقعه تاریخی در زمان منبسط می شود و در ابعاد مختلف تأثیر می گذارد، چرا باید بررسی واقعه تاریخی با روش مستند و جزیی نگاری، به زمان و مکان خاص محدود شود؟ آیا چنین روشی با ماهیت و مشخصه های وقایع تاریخی، از جمله جنگ ایران و عراق نسبتی دارد؟

کاستی‌های موجود در روش شناسی تاریخی جنگ ایران و عراق، ناظر بر نوعی «انفعال» و محدود کردن واقعه در زمان و مکان خاص است، در حالیکه وقایع تاریخی به این دلیل از شأن تاریخی برخوردار شده اند که فراتر از زمان و مکان خاص و در ابعاد مختلف تأثیرگذار بوده اند.

به نظرم به جای تاریخ نگاری وقایع جنگ با تمرکز بر زمان وقوع، باید بر پیامدهای آن و به جای روش مستند و نقلی با جزئیات تاریخی، از روش تحلیلی و در سایر زمینه ها استفاده کرد. وضعیت کنونی در تاریخ‌نگاری جنگ، مانع از فهم وقایع جنگ در امتداد تاریخی آن در زمان وقوع تا کنون و احتمالاً در آینده می‌شود. مهمتر آنکه تصور مرسوم از تاریخ و تاریخ نگاری وقایع، محدود به زمان وقوع، موجب نادیده گرفتن تغییرات تاریخی و پیامدهای واقعه جنگ و مهمتر از آن روش تاریخنگاری شده است. ضروت نقد و تغییر در روش های کنونی تاریخنگاری جنگ برآمده از این مسئله است که؛ تفکر تاریخی و روش‌های یاد شده پاسخگوی پرسش ها و نیازهای حال و آینده نیست.

به نظرم تاریخ صرفاً بمعنای امر واقع شده در گذشته و نگارش آن برای آینده نیست، زیرا چنین تصوری از تاریخ و تاریخ نگاری، با فرض حقیقت پنداری تاریخ صورت می گیرد و موجب تاکید بر روش نقلی و تلاش برای حفظ تاریخ از تحریف و بمنظور انتقال به آینده خواهد شد. با رویکرد دیگری می توان تاکید کرد؛ تاریخ بازتاب عمل فردی- اجتماعی، در درون زمان است که همواره با نوعی پیوستگی و تداوم یا فراموشی و گسست همراه است. نوعی حیات و میرایی بر عمل فردی و اجتماعی غالب است، بدون آنکه چنین وضعیتی صرفا تابع قوه عاقله و یا مدیریت انسانی باشد. هر چند بسیاری از مناقشات و قطب بندی های فکری و اجتماعی متأثر از همین ملاحظات شکل می گیرد و بر ادراک از واقعه تاریخی تاثیر می گذارد. با این توضیح و تاکید بر وجوه معرفت شناسی تاریخ، و نگارش آن که ضروری است و اهمیت دارد، باید به جای نگارش تاریخ برای اینده، تاریخ را  در زمان حال ساخت. آیا این مهم بدون مشارکت در امر سیاسی که در روند حیات اجتماعی و در بستر تاریخ جریان دارد، حاصل خواهد شد؟

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به تاریخ نگاری

   وقایع تاریخی به دو اعتبار مورد شناسایی و نقد و بررسی قرار می گیرند: نخست؛ توصیف و تشریح وقایع، آنچنان که روی داده است، از طریق ارجاع به اسناد و استفاده از روش های مختلف، ازجمله تاریخ شفاهی. دیگری؛ نقد و بررسی تحولات و نتایج، از طریق بررسی تحلیلی، با ارجاع به داده های تاریخی.

در هر دو روش یاد شده، داده های تاریخی محل رجوع قرار می گیرد. با این تفاوت که؛ در روش اول، برای توصیف جزئیات  استفاده می شود، و در روش دوم، برای تحلیل و پاسخگویی به چراهای تاریخی مورد بهره برداری قرار می گیرد.

با این توضیح، روش های مختلف به گونه های متفاوت تاریخ نگاری منجر می شوند که، نتایج متفاوتی را به همراه خواهد داشت. نظر به اینکه روش ها تابع پیش فرض های ادراکی از جهان و تفکر تاریخی هستند، این پرسش وجود دارد که؛ جنگ ایران و عراق را با کدام روش باید بررسی کرد؟

به نظرم جنگ ایران و عراق امروز به یک مسئله تبدیل شده است و نقدهای وارده بر علت طولانی شدن و ادامه، همچنین نتایج آن، اهمیت وقایع را به لحاظ جزئیات توصیفی کم رنگ کرده است. بنابراین روش توصیفی به دلیل بررسی جزئیات، فاقد ظرفیت پاسخگویی به مسایل اساسی جنگ است. به همین دلیل بررسی های تحلیلی در پاسخ به پرسش ها، در مقایسه با سایر روشها، بیشتر مورد نیاز است.

برچسب ها:
بررسی تحلیلی جنگ