هر پدیده تاریخی ناظر بر این معنا است که، در یک دوره زمانی و مکانی خاص، یک واقعه یا مجموعه ای از وقایع، حیات فردی- اجتماعی یک جامعه را در سیطره خود گرفته است. دلیل اهمیت وقایع تاریخی و تداوم آن و به یک عبارت، راز ماندگاری تاریخ، در همین «آمد و شد» در تاریخ است. در واقع «آمد و شد» در تاریخ، بیانگر وضعیت تمامیّت و یا بخشی از زندگی فردی- اجتماعی در یک دوره زمانی است.

منطق آمد و شد در تاریخ این است که، «پدیده های اجتماعی» به صورت تدریجی در ظرف زمان و مکان ظهور می کنند و یک دوره زمانی را در سیطره خود می‌گیرند و سپس به «پدیده های تاریخی» تبدیل می شوند. هر چند توضیح درباره علت آمد و شد را در حیات اجتماعی با رویکرد جامعه شناختی باید بررسی کرد، ولی از نظر مطالعات تاریخی، در فرآیند این آمد و شد، تاریخ شکل می گیرد و تداوم پیدا می کند و از این طریق به حیات اجتماعی و هویت فردی- اجتماعی معنا می دهد.

پرسش این است که؛  با این چارچوب نظری- روشی، چگونه می توان پدیده اجتماعی جنگ ایران و عراق را که ماهیت سیاسی و نظامی داشت، مورد بررسی قرار داد؟ واقعه جنگ در فرآیند تحولات سیاسی- اجتماعی در ایران پس از پیروزی انقلاب به صورت تدریجی شکل گرفت و به یک پدیده نظامی- امنیتی میان ایران و عراق تبدیل و در یک دوره زمانی هشت ساله حیات اجتماعی جامعه ایران را در سیطره خود قرار داد.

امروز واقعه جنگ ایران و عراق به تاریخ تبدیل پیوسته و انچه جریان دارد در باره تاریخ  است، بعبارت دیگر صورتی از درگیری نظامی میان ایران و عراق به پایان رسیده است. در عین حال جزئیات این وقایع تاریخی در ابعاد مختلف هر از چند گاهی چنان سر بر می‌آورد که گویی زمان‌های 30 تا 40 سال گذشته به زمان 3 تا 4 روز کوتاه می شود. نمونه اخیر آن توئیت سردار محسن رضایی فرمانده پیشین سپاه درباره عملیات کربلای چهار بود که به یکباره به یک امر عمومی تبدیل و مورد توجه قرار گرفت و مجدداً در محاق رفت.

تأمل در آمد و شدِ پدیده های اجتماعی- انسانی، به اعتبار پیدایش، غلبه و سپس فراموشی، برای شناخت گذشته و نگاه به آینده موجب تغییر اساسی در رویکرد به زندگی و تغییر در تفکر تاریخی خواهد شد.

اشاره :

   بیانیه اخیر ستادکل درباره برخورد با تحریف‌کنندگان تاریخ دفاع مقدس، بازتاب متفاوتی داشته است، برخی با اظهار نگرانی از «تحریف» تاریخ و ضرورت مدیریت آن نظرات خود را بیان کرده اند و برخی دیگر اشاره به برخورد قانونی را بمثابه تهدید به سخن نگفتن تفسیر کرده و با داعیه مدعی العموم مخالف هستند. با وجود آنکه پیش از این درباره مفهوم تحریف، یادداشت‌های متفاوتی را در سایت منتشر کرده ام، ولی به تناسب موضوع اخیر، یادداشت حاضر را نوشته ام که در ادامه خواهد آمد.

   در حالیکه روایت کنونی از جنگ با برجستگی و برخی کاستی‌ها همراه است، شاکله آن بر اساس نقش تاریخی ملت ایران در برابر تجاوز عراق، قرار دارد که با هیچ دوره تاریخی قابل مقایسه نیست. در عین حال با تغییر در شرایط و حضور نسل جدید، گفتمان موجود در حوزه مطالعات جنگ ایران و عراق نیاز به بازبینی دارد.

با فرض اینکه هر نسلی تاریخ خود را دارد و از منظر مسایل جاری به گذشته نگاه می‌کند، این پرسش وجود دارد که چگونه باید گفتمان موجود را مورد بازبینی قرار داد و روایت‌های جدیدی را برابر نگرش‌ها و نیازهای نسل جدید سامان داد؟

تاریخ بمعنای وقوع در زمان و مکان، به دلیل برخورداری از نقش تاریخ سازی، هویت‌ساز است و هویت‌ها از پویایی برخوردارند. بنابراین آنچه هم اکنون درباره تاریخ وقایع، موضوعات و مسایل جنگ ایران و عراق جریان دارد، نیاز به بررسی تطبیقی با اسناد دارد، در غیر اینصورت بسیاری از واقعیات تاریخی تحت تاثیر ملاحظات هویتی و به دلیل بی‌دقتی دستخوش تحریف خواهد شد. تجربه اخیر در برخورد با روایت و تفسیر از عملیات کربلای چهار و نتیجه ان نمونه روشنی برای تاکید بر ضرورت بازبینی روایتهای موجود با اسناد است.

روش مواجهه با وضعیت کنونی را می‌توان از طریق تشکیل حوزه روش شناسی مطالعه و تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق مورد بازبینی قرار داد و از این طریق نه تنها از تحریف واقعیات تاریخی جلوگیری کرد، در عین حال با روش‌های خلّاقانه و توجه به ظرفیت‌های موجود در درون واقعیات تاریخی، روایت مناسب و صحیحی را به نسل کنونی ارایه کرد. نتیجه اقدام یاد شده علاوه بر روشن شدن واقعیات تاریخی برخی از مناقشات و داعیه های کنونی را که صرفا بر تناقضات استوار شده است برطرف خواهد کرد.

مطالب مرتبط:
+ تغییر در روایت از جنگ؛ زمینه‌ها و عوامل مؤثر

علی جعفری

  کتاب «بررسی مسایل اساسی جنگ در آثار ارتش و سپاه» به همت آقای محمد درودیان در 688 صفحه به رشته تحریر درآمده است. ناشر این کتاب، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس است که در اولین نوبت، در سال 1397 آن را به چاپ رسانده است. قیمت کتاب 30 هزار تومان و مطالعه آن برای پژوهشگران و محققان در حوزه جنگ ایران و عراق، مفید به نظر می رسد.

در این کتاب که در جلد اول، به بررسی آثار ارتش می پردازد، نویسنده در بررسی نوع نگاه آثار منتشر شده از سوی ارتش و سپاه درباره جنگ عراق و ایران، تلاش دارد که از رویکرد شخصی- سازمانی و واقعه محوری- تاریخی که هم اکنون بر روایت جنگ سایه افکنده است، فراتر رفته و آثار منتشره از سوی ارتش و سپاه را با هدف تبیین تحولات نظامی- راهبردی جنگ در پاسخ به نیازهای آینده، به قضاوت بنشیند. برای این منظور، آثار منتشره بر اساس موضوعات و مسایل اساسی جنگ تعریف و سپس در نسبت با آن ارزیابی شده است.

به این اعتبار، در کتاب، «تجزیه و تحلیل مسایل اساسی جنگ» شامل تبیین و تحلیل رخدادهای سیاسی- نظامی، همچنین علت دستیابی به پیروزی و یا شکست در تأمین اهداف نظامی، در چارچوب مفاهیمی بررسی شده که شاکله تحولات و نتایج جنگ را شکل داده است. در واقع مفاهیم اساسی جنگ ایران و عراق، راهنمای این پژوهش است.

مسئلۀ اساسی در این کتاب؛ ارزیابی صحتِ تاریخی آنچه سپاه یا ارتش بیان کرده اند، در مقایسه با هم و یا میزان انطباق آن با وقایع تاریخی در چارچوب مفهوم «تحریف»، نیست. زیرا انجام چنین اقدامی با توجه به تفاوت در نظام فکری- روشی ارتش و سپاه و اسنادی که برای تبیین نظرات و اقدامات خود در جنگ در اختیار دارند، ممکن نیست. مهم‌تر آنکه مناقشات تاریخی دربارۀ نقش‌های تاریخی و جزئیات وقایع، نه تنها سرانجامی نخواهد داشت و به نتیجه نخواهد رسید، بلکه مانع از انجام بررسی های راهبردی با نظر به آینده خواهد شد.

در چارچوب این ملاحظه و با فرض اینکه رویکرد و روش کنونی ارتش و سپاه در تبیین تحولات جنگ موجب تقلیل تجربۀ نظامی به بررسی‌های تاریخی با تأکید بر نقش سازمانی در جنگ خواهد شد، بنابراین برای نقد و بررسی متون منتشر شده از سوی ارتش و سپاه، از چارچوب مفهومی منطبق با ماهیت جنگ استفاده شده است. به نظر می رسد از این طریق علاوه بر گذار از بررسی‌های تاریخی، افق‌های جدیدی برای تبیین مناسب از موضوعات و مسائل جنگ فراهم خواهد شد.

بر همین اساس، نویسنده در فصل پایانی کتاب تحت عنوان؛ «درپایان؛ مطالعه جنگ ایران و عراق؛ جنگ پژوهی به جای تاریخ پژوهی»، به جای نتیجه گیری از محتوی مباحث کتاب و قضاوت یک سویه و نهادگرا نسبت به آثار ارتش، با طرح این پرسش که؛ «چگونه می شود مواجهه با تجربۀ جنگ را به جای رویکرد تاریخی و تمرکز بر رقابت سازمانی و مناقشه آمیز ارتش و سپاه، در چارچوب ملاحظات راهبردی، به منظور انجام مأموریت های دفاعی حال و آینده کشور مورد بررسی قرار داد؟» راه‌کاری اساسی برای حرکت در مسیر آینده، پیش روی ارتش و سپاه گذاشته است.

فصول شش گانه کتاب با طرح چند پرسش به منظور بررسی نسبت میان متون منتشر شده با مسئله اساسی جنگ در آن مرحله، آغاز و در نهایت هر فصل با نتیجه گیری، بمعنای ارزیابی موضوعات طرح شده در نسبت با مسئله اساسی جنگ و پرسش مورد نظر، به پایان خواهد رسید.

فصل بندی کتاب «بررسی مسائل اساسی جنگ در آثار ارتش و سپاه- جلد اول» به شرح زیر است:

یادداشت ناظر

مقدمه

فصل اول؛ تأملی بر فرود و فراز قدرت نظامی ارتش

فصل دوم؛ ارزیابی تهدیدات عراق و پیش‌بینی وقوع جنگ

فصل سوم؛ ایجاد بازدارندگی در برابر حمله نظامی عراق

فصل چهارم؛ فرماندهی و به‌کارگیری نیروهای سه‌گانۀ ارتش در برابر حملۀ عراق

فصل پنجم؛ تبدیل قدرت دفاعی به تهاجمی برای آزادسازی مناطق اشغالی

فصل ششم؛ تأمین اهداف سیاسی در جنگ، با پیشروی در خاک عراق

در پایان؛ مطالعه جنگ ایران و عراق؛ «جنگ پژوهی» به جای «تاریخ پژوهی»

منابع و مأخذ

مطالب مرتبط:
+ گزارش های نقد کتاب تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق

   نسبتِ میان عملیات کربلای چهار با کربلای پنج در سال 1365 را باید در بررسی علت شکست در کربلای چهار و چگونگی تبدیل شکست به پیروزی در عملیات کربلای پنج تعریف کرد. عملیات کربلای چهار با فرض غافلگیری آغاز شد، چنانکه سایر عملیاتها با همین فرض آغاز می شد. اما واکنش دشمن نشان دهنده هوشیاری دشمن بود لذا نحوه مواجهه دشمن با پیشروی نیروها در همان ساعات اولیه موجب طرح این نظر از سوی فرمانده وقت سپاه مبنی بر لو رفتن عملیات از رده بکلی سری شد. در واکنش به این ادراک از هوشیاری دشمن روند تحولات با تصمیم گیری فرمانده وقت سپاه تغییر کرد و شکت در کربلای چهار بعنوان «عملیات سرنوشت ساز» به پیروزی در عملیات کربلای پنج تبدیل شد. بنابراین علت شکست عملیات را باید در علت هوشیاری دشمن و دسترسی به اطلاعات جستجو کرد. اما علت تبدیل شکست به پیروزی چند موضوع بود که به آن اشاره خواهم کرد:

1- شهامت و درایت فرماندهان سپاه در ارزیابی صحنه عملیات و ضرورت توقف آن که قبل از روشن شدن هوا این تصمیم گیری شجاعانه برای جلوگیری از افزایش تلفات، از سوی فرمانده سپاه اتخاذ شد.

2- انتخاب زمین مناسب برای عملیات و تعیین تاکتیک عملیاتی، همچنین تأکید بر زمان برای انجام عملیات، با تلاش آقامحسن صورت گرفت.

 اینجانب بعنوان راوی این عملیات بر صدق این نوشتار، خدا و خون شهدا را گواه می گیرم. این در حالی بود که بر اساس مشاهداتم و اسناد موجود که برخی منتشر شده است، مرحوم آیت الله هاشمی با همه جسارت و شهامتی که در پیشبرد امور انقلاب و کشور داشت، به نظرم قادر به تصمیم‌گیری در عملیات کربلای پنج نبود و سرانجام این تصمیم گیری از سوی آقامحسن اتخاذ شد. حداقل بیش از 30 نفر از فرماندهان و مسئولین که در آن جلسه سرنوشت ساز حضور داشتند و بعدها گزارش آن تحت عنوان «تصمیم گیری در عملیات کربلای پنج» در فصلنامه مطالعات جنگ منتشر شد، قابل مشاهده است.

آقامحسن با تجزیه و تحلیل عملیات کربلای چهار به این نتیجه رسید که موفقیت لشکر 19 فجر و تیپ 57 حضرت ابوالفضل(ع) در محور شلمچه به دلیل پیشروی برخلاف آرایش و استحکامات دشمن است. براساس این تحلیل، برای اقناع سازی فرماندهان درباره تاکتیک عملیات از عبارت «سُر خوردن» در پشت مواضع دشمن استفاده و نهایتاً نتیجه این تدبیر و تلاش برای آماده سازی عملیات، موجب تبدیل شکست به پیروزی شد.

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به عملیات کربلای پنج و کربلای چهار

   قضاوت درباره شخصیت‌های تاریخی همواره دشوار است. گاهی چنان قضاوت‌ها دوقطبی و متناقض می شود که تصوّر آن که هر دو نظر درباره یک شخصیت واحد است، دشوار است. به این معنا که در باره نکات مثبت و یا منفی شخصیت مورد نظر، به همان میزان که برای تأیید استدلال می‌شود، در تکذیب نیز چنین است. بنظرم شخصیت آقای هاشمی همواره در قضاوت تاریخی دوگانه و متضاد است. این موضوع را در یک ملاقات حضوری به ایشان گفتم و سکوت کردند.

علت شکل‌گیری گفتمان و یا قضاوت دوگانه و یا دوقطبی درباره آقای هاشمی بیشتر به دلیل ویژه‌گی‌های فکری- شخصیتی و رفتاری ایشان بهمران نقشهای متفاوتی است که در موضوعات مختلف و به شکل اساسی و تعیین کننده در عرصه جنگ و انقلاب داشته است.ایشان همراه با قدرت ذهنی در طرح  و تبیین مسائل در اقشار مختلف نفوذ داشت. بنا براین انتظار می رود همواره ظرفیت قضاوت‌ و تفسیرهای متفاوت از نقش و عملکرد ایشان  وجود خواهد داشت.

تا کنون بر این باور بوده‌ام که تاریخ انقلاب و جنگ و تحولات سیاسی- امنیتی و حتی اقتصادی کشور را بدون نقش مرحوم آقای هاشمی نمی‌توان شناخت. به این اعتبار آقای هاشمی بخش جدایی‌ناپذیر از شاکله قدرت در نظام جمهوری اسلامی ایران و تحولات آن است.

با این مقدمه، نقش سه‌گانه آقای هاشمی در جنگ، شامل پشتیبانی از جنگ، تنظیم و تعیین روابط خارجی و فرماندهی جنگ، غیر قابل انکار است. به همین دلیل تلاش برای حذف و نادیده انگاشتن نقش آقای هاشمی از تاریخ جنگ، نه تنها به نتیجه نخواهد رسید، بلکه امکان واکاوی و شناخت نقش و تاثیرات ایشان را مخدوش خواهد کرد. به همین دلیل به جای حذف و یا نادیده گرفتن نقش ایشان در تاریخ جنگ، باید درباره نقش تاریخی ایشان بحث و گفتگو کرد.

آقای هاشمی در شکل‌گیری گفتمان عمومی از جنگ در کنار امام خمینی و از طریق خطبه های نمازجمعه، سخنرانی و اعلام مواضع در مجلس و با اقشار مختلف، همچنین با رسانه ها نقش مهمی داشت. تعیین میزان تخصیص اعتبار برای جنگ و نیروهای مسلح را آقای هاشمی از طریق مجلس و امام پیگیری می‌کرد. ایشان در جایگاه رئیس مجلس و نماینده امام در شورای عالی دفاع، در جریان جزئیات تصمیم ها و اقدامات نظامی قرار داشت.

بن بست در روابط نظامی ارتش و سپاه برای ادامه جنگ از طریق عملیات مشترک، نقش آقای هاشمی را بعنوان فرمانده عالی جنگ تقویت و موجب انتصاب ایشان بعنوان فرمانده عالی جنگ از سوی امام خمینی بعنوان فرمانده کل قوا شد.  انتصاب در جایگاه جدید بر سایر تلاش‌های ایشان ازجمله در سیاست خارجی با مدیریت مذاکرات پنهانی با آمریکا، با هدف تهیه تجهیزات و احتمالاً پایان دادن به جنگ با حذف صدام نقش مهمی داشت.

مدیریت روابط ارتش و سپاه علاوه بر تخصیص بودجه و امکانات، در تعیین اهداف و مأموریت های عملیاتی بود. ارتش و سپاه که پیش از این بصورت مشترک اقدام بر انجام عملیات می‌کردند، بدلیل اختلاف نظر درباره انتخاب زمین و روش بکارگیری نیروها و تجهیزات، قرار شد تحت فرماندهی آقای هاشمی به صورت جداگانه و مستقل در مناطق مختلف اقدام به عملیات کنند. در این فرایند، نقش آقای هاشمی در پیگیری پذیرش قطعنامه 598 و پایان دادن به جنگ بسیار برجسته بود. چنانکه برخی از مخالفان، ایشان را به دلیل سفر مک فارلین به تهران که با اطلاع کامل امام خمینی انجام شد و پایان دادن به جنگ، به خیانت متهم کردند.

با این توضیحات برای تبیین نقش آقای هاشمی در جنگ رویکرد و روشهای مختلفی وجود دارد که در پاسخ این پرسش باید مورد بررسی قرار بگیرد: چگونه می‌توان نقش آقای هاشمی را در جنگ ارزیابی و مورد قضاوت قرار داد؟ بر اساس روش تصمیم گیری برای پشتیبانی و فرماندهی جنگ ؟ بر اساس انجام عملیات‌های نظامی توسط ارتش و سپاه، یا نتیجه نظامی عملیات های انجام شده در صحنه نظامی و صحنه سیاسی؟ یا براساس نتیجه جنگ؟ به نظرم تفکر «واقعه محوری» و «سیاسی» درباره رخدادهای جنگ، مانع از فراروی از زمان و ارزیابی عمیق از نقش و جایگاه آقای هاشمی در جنگ است. به همین دلیل به نظر می‌رسد با گذشت زمان، به تدریج زمینه مناسب‌تری برای ارزیابی و قضاوت از نقش تاریخی مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی فراهم خواهد شد، در حالیکه قضاوتهای متفاوت و حتی متناقض همچنان در باره نقش و عملکرد ایشان در انقلاب و جنگ ادامه خواهد داشت.

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به آقای هاشمی در این سایت