هم اکنون روش طرح مسئله درباره ضرورت تدوین «تاریخ فرهنگی جنگ»، با یک خطای روشی- مفهومی همراه شده است، زیرا بدون تعریف مسئله و نقد و بررسی رویکردها و متون فرهنگی موجود درباره جنگ ایران و عراق، ضرورت تاریخ فرهنگی جنگ  از منظر مباحث نظری طرح و پیگیری می شود. بنظرم ابتداء باید این موضوع روشن شود که «تاریخ فرهنگی جنگ»، برای پاسخ به چه مسئله ای باید مورد استفاده قرار بگیرد؟ اگر علت و هدف استفاده از ظرفیت های مفهومی- روشی، برای مطالعه جنگ ایران و عراق مشخص نشود، مسئله جنگ در درون مفاهیم و روشهای جدید، شناور خواهد شد، بدون اینکه مشخص شود به کدام ساحل خواهد رسید.

مسئله تاریخ فرهنگی، چنانکه در این زمینه تصریح شده است، جنگ نیست بلکه تاثیر جنگ بر فرهنگ جامعه است. بعبارت دیگر جنگ موضوع و نه مسئله تاریخ فرهنگی است. توضیحات خانم فرانک جمشیدی پژوهشگر مطالعات جنگ دلالت بر صحت این برداشت دارد: تاریخ فرهنگی جنگ برعکس آنچه برخی تصور کرده و می کنند مستقیما” خوانش جنگ نیست، بلکه «جنگ بهانه ای» است تا از دریچه آن فرهنگ را خوانش کنیم که پیش تر تاریخمند بوده و جنگ فقط موجب ظهور و بروز و برجسته شدن آنها در شکلی دیگر شده است.

به نظرم بجای تأکید بر تعریف مفهوم «تاریخ فرهنگی جنگ» و سپس تعین خطوط فاصله آن با سایر مفاهیم در حوزه تاریخ و فرهنگ، و تلاش برای انطباق مفهوم جدید تاریخ فرهنگی جنگ با جنگ، چنانکه پیش از این نیز به آن اشاره کرده ام مناسب است از دو روش و مسیر متفاوت اقدام شود که تا کنون صورت نگرفته است:

الف) نقد و بررسی ماهیت و مشخصه های جنگ بعنوان یک متغیر و تاثیر آن بر جامعه ایران، برای تعیین نسبت  جنگ با جامعه ایران، بمنظور تبیین تاریخ فرهنگی جنگ.

ب) نقد و بررسی رویکردهای موجود در نگرش به جنگ ایران و عراق از جمله تاریخ فرهنگی که جایگزین مسئله جنگ بعنوان یک مسئله استراتژیک شده، برای تعیین ضرورتهای استفاده از نظریه ها و روشهای جدید، از جمله تاریخ فرهنگی. 

چرا و چگونه وقایع و مسائل تاریخی برای ما موضوعیت پیدا می کند؟ پاسخ به پرسش یاد شده علاوه بر آشکارسازی نسبت ما با تاریخ، علت تأثیرگذاری و تداوم تاریخ را روشن می کند.

فرضاً چرا نهضت ملی شدن نفت بعنوان یک واقعه تاریخی و اختلاف مرحوم دکتر مصدق و مرحوم آیت الله کاشانی برای ما موضوعیت دارد و برای شناخت آن تلاش و بحث می کنیم؟ در همین چارچوب می توان مباحث تاریخی جنگ ایران و عراق را مورد بررسی قرار داد. در این زمینه پرسش‌های دیگری وجود دارد که در نوبت دیگری به آن اشاره خواهم کرد.

   پدیده اجتماعی جنگ ایران و عراق همانند هر پدیده دیگری، به اعتبار اینکه در زمان و مکان واقع شده، تاریخ‌مند شده است. در واقع مشخصه هر پدیده اجتماعی، تاریخ مندی آن است. در توضیح بیشتر و برای روشن شدن مطلب، می‌توان پرسشی را طرح کرد که نسبت تاریخ‌مندی با تاریخ نگری و تاریخ نگاری را روشن خواهد کرد. امروز هرگونه گفتگو درباره جنگ ایران و عراق، به این دلیل امکان پذیر است که پدیده جنگ از مشخصه تاریخ مندی برخوردار است. یعنی در زمان و مکان های مختلف مجموعه ای از رویدادها رخ داده است که مجموعه آنها ناظر بر ریشه های تاریخی جنگ است. پرسش مورد بحث این است که؛ تاریخ نگری و تاریخ نگاری چه نسبتی با تاریخ مندی پدیده جنگ ایران و عراق دارد؟

   تاریخ مندی یک پدیده اجتماعی مانند جنگ، به معنای بحث درباره «زیست اجتماعی» یک جامعه و یک نسل در یک دوره تاریخی است که موجب هویت بخشی شده است. به این معنا که دهه 60 و یا دوره تاریخی سال 1359 تا 1367، دوره جنگ و انقلاب نامگذاری می شود. گفتمان جنگ بر تمام زوایای جامعه، فرهنگ، سیاست، اقتصاد و مولفه های دیگر غلبه دارد. بعبارتی جنگ شناسنامه یک دوره تاریخی از تاریخ ایران است.

   تاریخ نگری بعنوان مقدمه و حدواسط میان نگرش به تاریخ مندی جنگ و تاریخ نگاری آن است. بعبارتی همان گونه که جنگ شناسنامه یک دوره تاریخی است، تاریخ نگاری نیز شناسنامه تفکر تاریخی یک جامعه و یکی از مهمترین مسایل اساسی حیات سیاسی- اجتماعی جامعه ایران است. 

   به این اعتبار، «تاریخ نگری» با تاریخ مندی یک جامعه نسبت دارد و نسبت آن را در تعیین رویکرد و روش تاریخ نگاری، تحت تأثیر قرار می‌دهد. اهمیت وقایع تاریخی در دوره‌های تاریخی با همه ویژه‌گی‌های آن، از طریق شیوه تفکر تاریخی و یا همان اندیشه «تاریخ نگری»، به متون تاریخی و یا همان تاریخ نگاری واقعه تبدیل می شود.

   هم اکنون در متون تاریخ نگاری جنگ در ابعاد سیاسی- فرهنگی و نظامی، چه مفاهیم و رخدادهایی از دوره تاریخی جنگ برجسته و مورد بررسی قرار می گیرد؟ آنچه نگاشته شده، ناظر بر چه تفکری درباره تاریخ و دوره تاریخی جنگ است؟

   بدون تأمل در نسبت میان تاریخ‌مندی یا شیوه تفکر تاریخی و تاریخ نگاری وقایع یک دوره تاریخی، نمی توان میراث پیشین را شناخت و حفظ کرد و مهمتر از آن؛ راهنمای حال و آینده قرار داد. آیا تاریخ نگاری جنگ در ابعاد مختلف، نقشه روشنی از آنچه انجام شده و فراز و نشیب های راه طی شده از سوی یک نسل در یک دوره تاریخی است؟ اگر پاسخ مثبت باشد، باید از نشانه های آن پرسش کرد و اگر پاسخ منفی باشد، باید دلایل آن را مورد بررسی قرار داد.

آیا تاریخ نگاری جنگ و شیوه تفکر تاریخی به واقعه، مشخصه تفکری است که شاکله تفکر و عمل تاریخی جامعه ایران را در یک دوره تاریخی محقق ساخته است؟ پاسخ به پرسش را با مفروضات یا سناریوهای چندگانه می توان بررسی کرد:

1- تاریخ نگری و تاریخ نگاری کنونی در امتداد مشخصه‌های تاریخ‌مندی جنگ در جامعه ایران در یک دوره تاریخی است.

2- مشخصه های تاریخ نگاری کنونی، نسبت روشنی با مشخصه های تاریخ مندی جنگ در جامعه ایران ندارد.

مطالب مرتبط:
+ همه مطالب مربوط به تاریخ نگاری جنگ در این سایت

اشاره:

   در بخش دوم، رخدادهای سیاسی و نظامی در مرزهای مشترک با عراق و برخی تحولات سیاسی و امنیتی در داخل کشور، در حدّ فاصل پیروزی انقلاب اسلامی تا حمله عراق، با استفاده از چارچوب مفهومی و نظریه های رایج درباره وقوع جنگ، در سه دوره زمانی جداگانه صورت بندی شد. در ادامه این گفتگو بخش دیگری از نقطه نظرات موجود درباره موضوع مورد بحث طرح شد که در ادامه خواهد آمد.

اشاره:

   روزنامه ایران با فرارسیدن سالگرد حمله عراق به ایران، زمینه های بحث درباره «چگونگی امکان جلوگیری از وقوع جنگ ایران و عراق» را فراهم کرد و به این ترتیب با حضور دکتر صادق زیباکلام و امیر بختیاری و اینجانب، طی نشست سه نفره موضوع مورد نظر به بحث گذاشته شد که به دلیل حجم آن، در سه بخش جداگانه منتشر خواهد شد.

   با فرض اینکه مفهوم استراتژیست بر «روش» استفاده از وسایل تمرکز دارد،بنظر می رسد استراتژیست نظامی در جنگ به این معنا است که؛ فرماندهان نظامی در صحنه نبرد، روش استفاده از وسایل را برای تأمین اهداف نظامی تعیین و اجراء می کنند. در واقعیت صحنه نبرد، اهداف سیاسی امر ذهنی است که در سطح سیاسی و بیرون از صحنه نبرد، از سوی سیاستمداران تعریف می شود.  «وسایل» شامل مجموعه ای از اشیاء مادی با ظرفیت‌ و قابلیتهای مختلف است. کسانی که از اشیاء مادی با ظرفیت های مختلف، برای کشتار و تخریب، در جهت تأمین اهداف استفاده می کنند، در واقع بعنوان استراتژیست از علم و هنر فرماندهی برخوردارند. با نظر به تعاریف یاد شده این پرسش ها وجود دارد که؛

1- در برابر حمله عراق به ایران و ضرورت دفاع در برابر دشمن، چه کسانی از تجهیزات و نیروهای انسانیِ پراکنده و فاقد آمادگی، قدرت دفاعی را در برابر دشمن سامان دهی و بکار گرفتند؟ آیا غیر از این است که شکست اولیه دشمن در حمله به ایران، حاصل اندیشه و تدابیر استراتژیست های نظامی بوده است؟

2- پس از اشغال نزدیک به 20 هزار کیلومتر از سرزمین ایران و استقرار دشمن متجاوز در مناطق اشغالی و آسیب‌دیدگی روحی و فیزیکی نیروهای نظامی در مرحله دفاع در برابر دشمن، چگونه قدرت نظامی ایران بازتولید و با بکارگیری نیروها و تجهیزات موجود، ارتش متجاوز از مناطق اشغالی بیرون رانده و دچار هزیمت شد؟

3- پس از فتح خرمشهر با هدف‌گذاری سیاسی برای تنبیه متجاوز و استفاده از قدرت نظامی برای پیروزی سیاسی، فرماندهان نظامی چگونه با محدودیت منابع و نیروی انسانی، در برابر دشمن که از افزایش تصاعدی توان نظامی برخوردار بود، مناطق مختلفی را تصرف و دشمن را تحت فشار قرار دادند؟

   به نظر می رسد «نحوه پایان جنگ» که ریشه در عدم تناسب منابع تخصیص یافته با اهداف داشت و این موضوع بر عهده سیاستمداران بود، اهمیت نقش قدرت نظامی و فرماندهان استراتژیست در جنگ و کسب پیروزی ها نادیده گرفته شده است. امروز بازتولید قدرت دفاعی- تهاجمی و بازدارنده ایران، مستلزم بازنگری در تعریف نقش قدرت نظامی و فرماندهان استراتژیست در جنگ با عراق و استفاده از درس‌های آن در تحولات جاری در منطقه، همچنین در برابر جنگ آینده است.

اشاره:

   تجربه دفاعی ایران در جنگ با عراق، هم اکنون زیرساخت و شاکله قدرت بازدارندگی و ساختار دفاعی کشور را شکل داده است. جنگ در خاک عراق، در امتداد تجربه جنگ دفاعی- آزادسازی ادامه یافت، اما به دلیل نحوه پایان جنگ، از طریق پذیرش قطعنامه 598، کارکرد و تأثیر «جنگ تهاجمی- تعاقبی»، مورد پرسش قرار گرفته است. حال آنکه توسعه و تعمیق قدرت منطقه‌ای ایران، بدون رفع ابهامات مفهومی و تاریخی در این حوزه و ایجاد ساختار مناسب، حاصل نخواهد شد. نظر به اهمیت مسئله یاد شده، به مناسبت فرارسیدن پذیرش قطعنامه، موضوع مورد بحث در یادداشت حاضر بررسی شده است.

طرح مسئله   

   فرض بر این است که هم اکنون امکان دست‌یابی به وقایع تاریخی جنگ از طریق مشاهده و تجربه، همانند کسانیکه در زمان وقوع حضور داشتند، وجود ندارد. همچنین هرآنچه امروز از سوی شاهدان و عاملان روایت می‌شود، بمعنای انطباق با واقعه نیست، بلکه صرفاً حاصل نوعی تجربه شخصی- اجتماعی در یک دوره زمانی و استفاده از زبان، برای توصیف، تفسیر و تحلیل است. بر اساس مفروضات یاد شده، ما از یکسو وارث گذشته تجربه شده و تاریخی هستیم، زیرا در زمان و مکان گذشته روی داده و از دسترس ما جز از طریق اسناد و آثار، خارج شده است. از سوی دیگر؛ با روایت هایی مواجه هستیم که بمثابه «تاریخ» بیان می شود. حال وقتی گذشته جز از طریق اسناد و آثار و گفته ها قابل شناخت نیست و روایت های کنونی نیز حاصل رویکرد و روش های مختلف از وقایع تاریخی است، پرسش این است که؛ چگونه وقایع تاریخی جنگ قابل شناسایی است؟ ...