با وجود آنکه برای نخستین بار در جلد سوم کتاب «سیری در جنگ ایران و عراق» در سال 1373 به موضوع عملیات کربلای چهار و علت شکست آن پرداختم، همچنین تحقیق و انتشار مجموعه «نقد و بررسی پرسش‌های اساسی جنگ» و انتشار برخی یادداشت‌ها در این زمینه، با درکی که از عملیات کربلای چهار و جایگاه آن در روند تحولات جنگ دارم، صادقانه عرض می‌کنم که هنوز علت توجه مکرّر به این عملیات را نمی‌دانم چیست؟ اگر موضوع پاسداشت شهدا باشد، که هست، در طول زمان جنگ موارد دیگری هم وجود دارد که برخی رزمندگان بسیار غریبانه و مظلومانه شهید شدند، ولی همانند شهدای غواص به آن توجه نشده است. ....

پیش از این تصور می کردم نه تنها باید در مناسبت‌های تاریخی به موضوعات مورد نظر اشاره کنم، بلکه پرداختن به موضوعات خارج از مناسبت‌های تاریخی را قبول نداشتم. مدتی است با وجود فرارسیدن مناسبت‌های تاریخی، مانند عملیات کربلای 4 و یا سایر موضوعات، برای نوشتن یادداشت اقدام نکرده ام. امروز در برابر این پرسش قرار گرفتم که؛ چرا از یادآوری و طرح مسئله در موضوعات مهم، با استفاده از مناسبت‌های تاریخی خودداری می‌کنم؟ در پاسخ اولیه به این پرسش به این نتیجه رسیدم که تمرکز بر مفاهیم و مباحث روش‌شناختی، چنانکه در یاداشت‌های منتشرشده مشاهده می‌شود، موجب تغییر عادت شده است. ولی بنظرم این پاسخ کافی نیست، باید دلایل دیگری وجود داشته باشد که نسبت به آن بی‌توجه بودم و یا قادر به فهم عمیق از علت آن نیستم. در هر صورت برای من که در تمام سال‌های گذشته به بررسی وقایع جنگ ایران و عراق اهتمام داشته ام، این تغییر رویّه باید ریشه در فهم جدید از مسئله جنگ و تاریخ آن، همچنین روش بررسی آن داشته باشد. پس از تأمل درباره پیدایش این وضعیت، دلایل آن را به بحث خواهم گذاشت.

پایان جنگ ایران و عراق از طریق پذیرش قطعنامه 598 و ابهام درباره نحوه خاتمه جنگ فرسایشی اوکراین و جنگ غزه، موجب طرح این پرسش شده است که؛ سرنوشت جنگ، با جنگ تعیین می‌شود یا با سیاست؟ پرسش از نسبت جنگ با سیاست، یک پرسش کلاسیک و پایدار است که بر مبنای نظریه کلاوزویتس شکل گرفت است. به این معنا که سیاست، جنگِ بدون خون‌ریزی است و جنگ، سیاستِ توام با خون ریزی است. در هسته مرکزی نظریه کلاوزویتس این مفهوم قرار دارد که جنگ، بماهو جنگ معنا ندارد. جنگ بعنوان ابزار قدرت، با هدف کشتار و تخریب، برای تأمین اهداف سیاسی، از طریق پیروزی نظامی، صورت می‌گیرد ...

با گذشت چهار دهه از زمان حمله عراق به ایران و سقوط صدام، هم اکنون پرسش از پیروزی و یا شکست ایران در جنگ با عراق، بخشی از گفتمان و ادبیات انتقادی از جنگ را به خود اختصاص داده است. پیدایش این وضعیت هرچند به موضوع جنگ ایران و عراق اختصاص دارد، ولی به اعتبار فهم از مسئله جنگ و معیار پیروزی و شکست، تنها به قضاوت تاریخی از تجربه جنگ با عراق محدود نخواهد شد، بلکه از تجربه گذشته، برای قضاوت و ارزیابی جنگ‌های جاری و آینده استفاده خواهد شد. ملاحظه یادشده در نگارش این جستار نقش داشته است. ...

در بطن طرح پرسش درباره ضرورت استفاده از رویکرد جدید در نگرش به تجربه جنگ با عراق، برای مواجهه با تهدیدات حال و آینده که بعنوان تیتر این جستار انتخاب شده است، پرسش دیگری نهفته است، مبنی بر اینکه؛ چرا در مواجهه با تجربه جنگ ایران و عراق، درگیر تکرار گذشته در گذشته هستیم؟ پرسش یادشده برپایه این فرض قرار دارد که؛ تجربه جنگ با عراق ظرفیت‌های زیادی برای بهره‌برداری، در پاسخ به نیازهای حال و آینده دارد، ولی روشن نیست چرا اراده ای برای انجام این امر مهم وجود ندارد. بعبارت دیگر وقتی از تجربه برخورداریم و در برابر تهدیداتی قرار گرفته ایم که به آن نیاز داریم، چرا نمی توانیم میان نیازهای حیاتی و ذخایر استراتژیک در گذشته، ارتباط برقرار کرده و مفاهیم همچنین ادبیات آن را بازتولید کنیم؟

پس از بررسی های توصیفی و مستند از «سیر» رخدادها و تحولات جنگ ایران و عراق، همچنین نقد و بررسی «پرسش ها» و «مسایل اساسی جنگ»، همراه با نقد و بررسی «روایت ها از علت وقوع جنگ»، برای ادامه پژوهش در حوزه «تجربه جنگ» ایران و عراق، در برابر گرایش سه گانه ای قرار دارم که انتخاب گزینه مناسب، با ارزیابی و مقایسه «اهمیت تاریخی»، یا پاسخ به «نیازهای کنونی و آینده» دشوار شده است. ضمن اینکه الزامات و توانمندی پژوهشی‌ام به گونه ای نیست که قادر به انتخاب هر موضوع و مسئله ای برای پژوهش باشم.

گرایشات سه گانه به شرح زیر می باشد:

الف) «مسئله جنگ» را بعنوان امر استراتژیک، در پاسخ به چگونگی «پروبلماتیزه» شدن جنگ در جامعه ایران بررسی کنم.

ب) «روایت‌های کنونی» از موضوعات و رخدادهای جنگ ایران و عراق را در آثار و منابع منتشرشده، نقد و بررسی کنم.

ج) «مفاهیم اساسی» جنگ ایران و عراق و تحولات آن را نقد و بررسی کنم.

با وجود بیش از هشت ماه مطالعه آثار و منابع مختلف تاریخی، فلسفی و روش شناختی، همچنان در پاسخ به این پرسش که؛ «چه موضوعی را، چرا و با کدام روش بررسی کنم؟»، دچار تردید هستم. امیدوارم از نظرات دوستان و صاحب نظران برای انتخاب گزینه مناسب بهره مند شوم. در غیر اینصورت مابقی ایام عمر را اگر چیزی از آن باقی مانده باشد، با سکوت خواهم گذراند. زیرا جنگ همانند زندگی و صورت دیگر آن، یک امر خلّاقه است و با تکرار نسبتی ندارد.