گزارشی را درباره نقش سرهنگ بهزاد معزّی، خلبان هواپیمای شاه و خانواده‌اش برای سفر به مصر و مراکش در 26 دی‌ماه 1357 و بعدها برای فرار بنی صدر و رجوی، از ایران به فرانسه، خواندم که بهانه نگارش این جستار شد. گزارش یاد شده که در سایت آفتاب نیوز در تاریخ 7 بهمن 1402 منتشر شده، به آشنایی سرهنگ معزّی با اغلب آثار مرحوم دکتر شریعتی اشاره دارد و این احتمال را تقویت می‌کند که مطالعه آثار یادشده، در جذب وی به سازمان مجاهدین خلق تأثیر داشته است. ...

اشاره:

در یادداشت پیشین علت بی‌توجهی به مناسبت های تاریخی برای یادآوری رخدادهای تاریخی را بعنوان یک مسئله طرح کردم. در این جستار با وجود تأخیر و فاصله با آنچه پیش از این نوشتم، می­ خواهم به وجه دیگری از این مسئله، با استدلال درباره پیدایش «پدیده تاریخی شدن»، اشاره کنم. ...

پرسش از «نقش تاریخ شفاهی فرماندهان در تاریخ‌نگاری جنگ ایران و عراق» که برای عنوان این جستار انتخاب شده، ناظر بر این فرض اساسی است که تاریخ شفاهی با تاریخ‌نگاری جنگ نسبت دارد. مهمتر آنکه تاریخ شفاهی به اعتبار استفاده از روش شفاهی در گفتگو با فرماندهان و مسئولین جنگ، به «گونه‌ای جدید» و رو به گسترش برای تاریخ‌نگاری تبدیل شده است. در عین حال تاریخ شفاهی در روش جدید، بمثابه تولید داده‌های تاریخی برای تاریخ‌نگاری مستند و تکمیل فرایند تاریخ‌نگاری آن نیست، چنانکه استفاده از داده های تاریخی شفاهی در آثار مکتوب چندان مورد توجه و استفاده قرار نگرفته است. ...

پس از رجعت شهدای دسته ‌بسته غوّاص، نظریه‌ای درباره انجام عملیات کربلای 4 شکل گرفت، مبنی بر اینکه، عملیات پس از اطلاع از لورفتن آن صورت گرفته است. در حالیکه پیش از این چنین نظری درباره عملیات کربلای چهار وجود نداشت و اگر هم وجود داشت، بعنوان یک نظریه رایج طرح نشده بود. برای طرح این نظریه، مجموعه‌ای از داده‌ها، به نقل از آثار و گفته‌های شاهدان در سطح رزمندگان، فرماندهان گردان و یا فرماندهان عالی، همچنین گزارشگران و پژوهشگران، مورد استناد قرار می گیرد. نمونه اخیر آن، متن جناب آقای امیر سیّدین با عنوان «کربلای ابوالخضیب» در روزنامه شرق در تاریخ 11 دی ماه 1402 است که از همین مشخصه ها برخوردار است. ...

با وجود آنکه برای نخستین بار در جلد سوم کتاب «سیری در جنگ ایران و عراق» در سال 1373 به موضوع عملیات کربلای چهار و علت شکست آن پرداختم، همچنین تحقیق و انتشار مجموعه «نقد و بررسی پرسش‌های اساسی جنگ» و انتشار برخی یادداشت‌ها در این زمینه، با درکی که از عملیات کربلای چهار و جایگاه آن در روند تحولات جنگ دارم، صادقانه عرض می‌کنم که هنوز علت توجه مکرّر به این عملیات را نمی‌دانم چیست؟ اگر موضوع پاسداشت شهدا باشد، که هست، در طول زمان جنگ موارد دیگری هم وجود دارد که برخی رزمندگان بسیار غریبانه و مظلومانه شهید شدند، ولی همانند شهدای غواص به آن توجه نشده است. ....

پیش از این تصور می کردم نه تنها باید در مناسبت‌های تاریخی به موضوعات مورد نظر اشاره کنم، بلکه پرداختن به موضوعات خارج از مناسبت‌های تاریخی را قبول نداشتم. مدتی است با وجود فرارسیدن مناسبت‌های تاریخی، مانند عملیات کربلای 4 و یا سایر موضوعات، برای نوشتن یادداشت اقدام نکرده ام. امروز در برابر این پرسش قرار گرفتم که؛ چرا از یادآوری و طرح مسئله در موضوعات مهم، با استفاده از مناسبت‌های تاریخی خودداری می‌کنم؟ در پاسخ اولیه به این پرسش به این نتیجه رسیدم که تمرکز بر مفاهیم و مباحث روش‌شناختی، چنانکه در یاداشت‌های منتشرشده مشاهده می‌شود، موجب تغییر عادت شده است. ولی بنظرم این پاسخ کافی نیست، باید دلایل دیگری وجود داشته باشد که نسبت به آن بی‌توجه بودم و یا قادر به فهم عمیق از علت آن نیستم. در هر صورت برای من که در تمام سال‌های گذشته به بررسی وقایع جنگ ایران و عراق اهتمام داشته ام، این تغییر رویّه باید ریشه در فهم جدید از مسئله جنگ و تاریخ آن، همچنین روش بررسی آن داشته باشد. پس از تأمل درباره پیدایش این وضعیت، دلایل آن را به بحث خواهم گذاشت.