مستند بی بی سی فارسی با عنوان «جام زهر؛ فرصت‌های از دست رفته ایران در جنگ»، با تبلیغات نسبتاً گسترده ای که برای پخش آن صورت گرفت، این انتظار را ایجاد کرده بود که مستند یاد شده، مخاطبان را با اطلاعات و یا صورت‌بندی جدیدی از مسئله پایان جنگ و نقد و بررسی فرصت‌های از دست رفته آشنا خواهد کرد، اما برخلاف انتظار، هیچگونه اطلاعات جدیدی فراتر از آنچه در ایران منتشر شده و برای ساخت این مستند محل رجوع قرار گرفته و در تیتراژ پایانی نیز به آن اشاره شده، وجود ندارد و صرفاً به استدلال درباره وضعیت‌های مختلف برای پایان دادن به جنگ بسنده شده است. در واقع آقای حسین باستانی هیچگونه تلاش مستقل و هدفمندی را برای پاسخ‌گویی به مسئله پایان جنگ و نقد و بررسی فرصت‌های از دست رفته انجام نداده و در چارچوب داده‌های موجود در آثار منتشر شده و یا گفتارهای مکتوب یا تصویری، روند ادمه جنگ پس از فتح خرمشهر تا پذیرش قطعنامه 598 را در چارچوب برخی اهداف سیاسی صورت‌بندی کرده است ...

   جنگ به معنای یک واقعیّت سیاسی- نظامی، در زمان و مکان واقع شده و به اعتبار زمان، تاریخی شده است. تاریخ نگاری واقعه تاریخی با رجوع به اسناد و با استفاده از روش های مختلف، ناظر بر نوعی نگرش تاریخی در برداشت و تفسیر واقعه جنگ ایران و عراق است. متون یاد شده بمعنای معرفت درجه اول است، زیرا به دنبال شناخت وقایع تاریخی با رجوع به اسناد و یا بیان جزئیات وقایع به روش شفاهی است.

با گذشت زمان، این پرسش وجود دارد که؛ در متون تاریخ نگاری جنگ، چه روایتی از وقایع با چه روشی بیان شده است؟ پاسخ به این پرسش، بمعنای نقد و بررسی متون تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق، معرفت درجه دوم محسوب می شود. به عبارت دیگر؛ معرفت شناسی درباره معرفت شناسی تاریخی است. استفاده از این روش به دلیل اشراف و آگاهی از تفکرات و روش های موجود در بررسی وقایع تاریخی، به دلیل رویکرد انتقادی، زمینه‌های بازبینی در رویکرد و روش های تاریخ نگاری را فراهم می کند.

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به تاریخ نگاری

   نقش قطعنامه 598 در پایان دادن به جنگ ایران و عراق و برقراری آتش بس، ناظر بر اهمیت این واقعه سیاسی و تاریخی، به اعتبار کارکرد و تاثیر ابزار سیاسی، در کنار ابزار نظامی و یا جایگزین آن، برای برون رفت از شرایط مخاطره آمیز  سیاسی و نظامی در جنگ با عراق و استفاده از این تجربه تاریخی در برابر بحرانهای مشابه در آینده است. هم اکنون در سالگرد پذیرش قطعنامه 598، مباحث مختلفی را می‌توان در این زمینه مورد بررسی قرار داد:  ...

   روایت تاریخی از وقایع تاریخی، یک روایت خطی است که چگونگی وقوع رخدادها را در بستر زمان توصیف می‌کند و گاهی منجر به تحلیل و صورت‌بندی کلی زمانی- موضوعی هم می‌شود. این نوع روایت‌ها حاصل تفکر تاریخی و پسینی است. به این معنا که منطق روایت تاریخی از طریق جستجوی روابط پدیده‌ها در زمان وقوع، کشف و بیان نمی‌شود، بلکه پس از آشکار شدن نتایج وقایع تاریخی، روایت تاریخی بر واقعیّات تحمیل می‌شود. به همین دلیل روایت‌های خطی تا اندازه ای خالی از التهاب و تعلیق زمانی و بی‌آینده‌گی‌های لحظه های تصمیم گیری و اقدام در زمان وقوع است. مانند لحظه تصمیم گیری و اعلام فرمان برای آغاز عملیات که با نگرانی نسبت به نتایج صورت می گیرد.

اینکه در بررسی تاریخی- خطی، فرازهای اصلی و سرنوشت‌ساز قابل مشاهده نیستند، احتمالاً به این دلیل است که پیش‌فرض‌های تفکر تاریخی بر واقعه‌محوری و روند خطی و بهم پیوسته در وقوع حوادث استوار است، حال آنکه تاریخ را با واقعه نویسی نقلی و مستند و نمی‌توان تبیین و روایت کرد، بلکه باید فرایند وقوع را از طریق پرسش و تحقیق مورد واکاوی قرار داد.

اشاره:

  خردادماه، بمنزله سالگرد تاریخ نگاری جنگ در سپاه، در سال 1360 است. تاریخ تأسیس، فرصتی برای بازبینی فلسفه وجودی تاریخ‌نگاری جنگ در سپاه و آینده آن است. هرچند بحث گسترده ای را به این مناسبت می‌توان انجام داد، اما در این یادداشت در نظر است تاریخ‌نگاری جنگ در سپاه فارغ از هر ملاحظه‌ای در چارچوب معادله «راویان و اسناد»، با نظر به آینده مورد بررسی قرار گیرد.

   استفاده رو به گسترش از روش تاریخ شفاهی در ایران، بیش از آنکه ناظر بر تلاش برای آشکارسازی و تبیین تاریح جنگ و انقلاب باشد، که تا اندازه ای هست، به دلیل تاثیر پذیری از فرهنگ جامعه ایران است که بیشتر نقلی- تاریخی است. همچنین تاثیر پذیری از تمایل به بیان نقش فردی- سازمانی، در حوادث تاریخی است. نظر به اینکه تاریخ شفاهی ناظر بر واقعه و تشریح جزئیات آن، همچنین نقش و عملکرد فردی- سازمانی است، پرسش مورد بحث این است که؛ کارکرد تاریخ شفاهی چیست و چه نسبتی با مسئله جنگ دارد؟

به نظرم جزئیات وقایع تاریخی و تجربه آن با وجود اهمیتی که دارد، ظرفیت استفاده مستقیم برای حال و آینده را ندارد، مگر آنکه با انتزاع از جزئیات به کلیّات، صورتندی جدیدی از وقایع و روند تحولات انجام شود، در این صورت پاسخگوی نیازهای آینده خواهد بود.

تاریخ شفاهی بر محور جزئیات وقایع و نقش افراد و یا سازمان‌ها، موجب تکثّر در روایت تاریخی و ظهور تناقضات و «سردرگمی در تاریخ» خواهد شد، حال آنکه استفاده از تجربیات با فراروی از جزئیات تاریخی و با نگاه به آینده، قابل حصول است. مهمتر آنکه برای تجربه‌اندوزی، علاوه بر انتزاع از واقعه و از جزئیات به کلیّات، باید از روش نقد و گفتگو استفاده کرد. حال آنکه تاریخ شفاهی علاوه بر تناقض و چندگانگی در روایت، مناقشات را بر حول محور جزئیات و نقشهای تاریخی، گسترش داده و نهادینه خواهد کرد.

مطالب مرتبط:
+ مطالب مرتبط با تاریخ شفاهی در این سایت

اشاره:

  پس از انتشار نوشته ای تحت عنوان «هوشیاری در غیاب بازدارندگی» در روز چهارشنبه سوم آبان 96 در روزنامه ایران و پاسخ آن در روز شنبه ششم آبان 96، از امیر بختیاری خواهش کردم هر دو متن را مطالعه کنند تا هم موضوع و مسئله، همچنین نسبت دو متن منتشر شده با هم روشن شود. ایشان پس از مطالعه به موضوعی اشاره کردند مبنی بر اینکه؛ در برخی موضوعات از جمله غافلگیری نمی توان به نتیجه قطعی رسید و شاید مناسب باشد این موضوعات فعلا مسکوت گذاشته شود. برپایه توضیح ایشان و برخی ملاحظات دیگر یادداشت حاضر را نوشتم.

   فرصتی فراهم شد تا فیلم «به وقت شام»؛ ساخته آقای ابراهیم حاتمی کیا را در اکران خصوصی به تماشا بنشینم. علاقه ام به تماشای فیلم، بیشتر به دلیل موضوع آن بود که به داعش و حضور نیروهای ایران در سوریه پرداخته است، چنانکه پیش از این مطالبی را درباره اهمیت این موضوع و پیوستگی آن با تجربه جنگ ایران و عراق نوشته ام. مهمتر آنکه واکنش غیرمعمول کارگردان فیلم در مراسم اختتامیه جشنواره فیلم فجر به نقد آن در سیما و عذرخواهی رئیس رسانه ملی نیز در افزایش حساسیت و تمایلم به تماشای فیلم موثر بود.

 پس از مشاهده فیلم، چندان تمایلی برای نقد فیلم نداشتم زیرا بضاعت آن را ندارم، مهمتر آنکه نگرش به فیلم ساخته شده به دلیل موضوع آن و مهمتر از آن؛ حمایت از حاتمی کیا در واکنش به نقد فیلم، مسیر نقد را تا اندازه ای ناهموار کرده است. وضعیت کنونی بیش از آنکه نتیجه طبیعی فیلم به وقت شام باشد، که هست، حاصل واکنش گارگردان به نقد فیلم است. بدون هرگونه بدگمانی و نیّت‌خوانی، حداقل می‌توان گفت روش کارگردان در واکنش به نقد فیلم، راه را بر نقد فیلمی که به دلایلی بیش از هر فیلم دیگری نیازمند نقد است، بسته است. حتی اگر چنین قصدی هم وجود نداشته است. در عین حال قضاوت درباره فیلم به مخاطبین واگذار خواهد شد که پس از تماشای آن، درباره منتقدین و واکنش کارگردان اظهار نظر کنند. البته این قضاوت تنها به فیلم محدود نخواهد شد و اعتبار کارگردان نیز از این قضاوت سهیم خواهد شد.

با وجود اهمیت موضوع فیلم که به گفته کارگردان در گفتگو با روزنامه شرق؛ «درام فیلم‌نامه در حال توضیح چرایی حضور ایران در سوریه است»، بنظرم نوعی سردرگمی در پردازش به موضوع فیلم، کاملاً مشهود است و مانع از دریافت پیام آن درباره «چرایی حضور ایران در سوریه» است. نیمی از فیلم با پرواز هواپیما و فرود در یک منطقه بیابانی تمام می‌شود و نیمه دیگر، به بازگشت و سپس پرواز مجدد و انفجار هواپیما اختصاص دارد. در لحظاتی از فیلم، افراط‌گری در به تصویر کشیدن چهره داعش و خشونت طلبی آنها حتی موجب تحقیر خلبانان ایرانی، همچنین ابهام و طرح پرسش درباره علت حضور آنها در سوریه شده است، بدون آنکه در فیلم به آن پاسخی داده شود.

در واقع فیلم به وقت شام، از نظر موضوع و حضور ایران در سوریه و ضرورت مبارزه با داعش، اهمیت دارد و با وجود آنکه کارگردان می‌گوید: «ساختار بر مبنای همین منطق چیده شده است تا فرصتی پیدا شود تا داعش تعریف شود»، اما تصویرسازی غیرواقعی و تخیّلی از داعش، مانع از برقراری ارتباط با فیلم و پذیرش تعریف مورد نظر کارگردان می شود.

بنظرم با وجود تلاش کارگردان که گاهی موجب آزار مخاطبین و خستگی آنها می‌شود، آنچه در این اثر سینمایی از داعش نمایش داده می‌شود، چیزی بیش از آنچه تاکنون در رسانه ها به تصویر کشیده شده و باورهای موجود و رایج، بیان نشده است و تنها در ابعاد اعتقادی و سستی باورهای آن‌ها می توان گفت اشارات جدیدی دارد. اما درباره ضرورت حضور ایران در سوریه و دستاوردهای آن، فیلم در سردرگمی بسر می‌برد و هیچ پیامی برای بیننده مبنی بر نمایش نقش ایران در شکست داعش و دستاوردهای آن بعنوان قدرت منطقه‌ای که هم اکنون همگان بر آن تاکید می‌کنند، همچنین ضرورت تداوم حضور در سوریه و پرداخت هزینه آن وجود ندارد. به همین دلیل در پایان فیلم، مخاطب همچنان در حالت ابهام و تشویش خاطر، سینما را ترک می کند.

  یادداشت درباره تغییر ماهیت قدرت ایران از دفاعی به تهاجمی و منطقه ای، منجر به طرح پرسش از سوی آقای معرفت جو شد. با وجود پاسخی که برای آن نوشتم، اما ذهنم درگیر این پرسش شده است که چرا ادراک روشنی از قدرت منطقه ای ایران وجود ندارد؟ بعبارت دیگر در حالیکه ایران در حال پرداخت هزینه برخورداری از قدرت منطقه ای است، چرا این موضوع چندان مورد توجه قرار نمی گیرد و حتی محل پرسش و تردید است؟

منظور من از قدرت منطقه ای ایران، صرفاً ابعاد نرم‌افزاری با پایگاه اجتماعی، همچنین قدرت تاثیر گذاری نظامی در منطقه است که البته با حوادث سوریه،به دلیل پیچیده گی های تحولات منطقه، تا اندازه ای دستخوش آسیب شده و نیاز به بازسازی دارد. بنظرم ایران از نظر امنیتی و نظامی ایران دست برتر را در منطقه داشته و همین امر سطحی از قدرت بازدارندگی و نفوذ سیاسی ایران را در منطقه شکل داده و همین قدرتمندی محل رویاروئی با ایران شده است.  بنظرم با وجود آنکه بخش مهمی از فشار در موضوع هسته ای و هم اکنون قدرت موشکی ایران و تحریم های اعمال شده، بمنظور مقابله با قدرت منطقه ای ایران صورت می پذیرد، چند عامل مانع از ادراک روشن از قدرت منطقه ای ایران شده است که ریشه در ادراک از تجربه جنگ با عراق دارد:

1) تفکر دفاعی درباره تجربه جنگ با عراق و نا دیده گرفتن قدرت تهاجمی ایران در جنگ.

2) ناتوانی از تبدیل پیروزی ایران در فتح خرمشهر، به پیروزی استراتژیک در سقوط صدام، و عدم تبیین آن در سطح راهبردی و عملیاتی.

ملاحظات یاد شده موجب جنگ طولانی و اتمام آن از طریق پذیرش قطعنامه 598 شد. مهمترین نتیجه تحولات یاد شده، محصور شدن تجربه گذشته به جنگ دفاعی و شکل گیری تفکر سیاسی- انتقادی نسبت به تصمیمات درباره ادامه و پایان جنگ است.

بدون تردید موقعیت کنونی ایران در منطقه، حاصل تداوم تجربه جنگ با عراق است. در عین حال بی توجهی به موقعیت استراتژیک ایران نیز حاصل نوعی برداشت سیاسی- انتقادی و دفاعی درباره تجربه جنگ است. نتیجه آن این است که هیچگونه مفهوم راهبردی برای توجیه سیاست و قدرت منطقه ای ایران و اتصال آن به تجربه جنگ با عراق به لحاظ نظری شکل نگرفته است. مفهوم «مدافعین حرم» با وجود آنکه به سطحی از نیازها و پیوستگی ها پوشش می دهد، اما برای تداوم و رویارویی های احتمالی در منطقه کافی نیست.

مطالب مرتبط:
+ تغییر در معادله تهدیدات و قدرت

  مولفه های اساسی رویکردی و روشی در بازتولید گفتمان جنگ کدام است؟ هم اکنون از رویکردها و روشهای مختلفی برای تبیین جنگ ایران و عراق استفاده می شود که به برخی موارد آن در ادامه اشاره خواهد شد. پرسش این است که گفتمان موجود در باره جنگ تا چه اندازه تحت تاثیر رویکرد و روش‌های کنونی قرار دارد؟

1- طرح «مفاهیم اساسی جنگ»، در چارچوب جنگ دفاعی در برابر تجاوز دشمن

2- تحلیل و نظریه ها در تبیین «وقوع، ادامه، پایان» و بسیاری از مسایل جنگ

3- فهرستی از «موضوعات» مورد بحث و پژوهش در ابعاد سیاسی، فرهنگی و نظامی

4- «پرسش ها» در مواجهه با موضوعات و رخدادهای اساسی و سر نوشت ساز در جنگ

5- فهرست «استدلال های اساسی» برای اقناع سازی و توجیه تصمیمات، اقدامات و تحولات

6- «خاطرات» مردم، مسئولین و فرماندهان در زمینه های و موضوعات مختلف

7- «توصیف و تشریح» وقایع گوناگون در زمینه های مختلف

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به گفتمان جنگ

   امیر سرتیپ سید ناصرالدین حسینی مقاله ای را در فصلنامه تاریخ شفاهی الماس ایران، تحت عنوان «گفتمان ارتشی دفاع مقدس» منتشر کرده است. غیر از یک مورد درباره انتقاد از عملیات مشترک ارتش و سپاه در جنگ که پیش از این در  جلسه نقد کتاب «تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق؛ پیش درآمدی بر یک نظریه»، از سوی ایشان مطرح شد، مباحث جدیدی طرح نشده است. حال آنکه انتخاب عنوان این تصور را ایجاد می کند که دیدگاه و تبیین جدیدی صورت گرفته است. فارغ از محتوی این مقاله از چند جهت اهمیت دارد.

نخست اینکه؛ استفاده از عبارت «گفتمان ارتشی» باید با فرض وجود سایر گفتمان ها ازجمله «گفتمان سپاهی» طرح شده باشد، حال آنکه تا کنون هیچ گونه گزارش و یا مقاله ای تحت این عنوان درباره جنگ منتشر نشده است. بنابراین پرسش این است که؛ با توجه به تکرار مباحثی که پیش از این منتشر شده است، چرا از مفهوم «گفتمان ارتشی» استفاده شده است؟

دوم؛ انتظار می رود ارتش به دلیل بر عهده داشتن مسئولیت دفاع از تمامیّت ارضی کشور و نقشی که داشته است، به جای گفتمان ارتشی، از گفتمان ملی درباره جنگ سخن گفته و با جامعیّت بیشتر برای تبیین تحولات جنگ، در سطح ملی و راهبردی اقدام نماید. حال آنکه این مقاله و عنوان آن فاقد مشخصه های یاد شده است. در برابر پرسش اول، این پرسش وجود دارد که؛ چرا از سوی مراکز تحقیقاتی و پژوهشگران ارتش، هیچ گونه تلاش اساسی برای تبیین تجربه جنگ با عراق، در سطح ملی و راهبردی، با نظر به نیازهای آینده صورت نمی گیرد؟

سوم؛ توقع این بود به جای استفاده از مفهوم «دفاع مقدس» که بیانگر رویکر فرهنگی- اعتقادی و سیاسی به جنگ است، از عنوان نظامی و راهبردی، همچنین روش مناسب با اینگونه بررسی ها استفاده شود که با مأموریت‌های آینده نیروهای مسلح نسبت داشته باشد.

رویکرد کنونی برای تبیین نقش ارتش در جنگ تحت عنوان گفتمان ارتشی دفاع مقدس، فارغ از نقد وارده بر محتوای مقاله، به دلیل قطب بندی گفتمانی و نادیده گرفتن سطح نظامی و راهبردی، نیازمند تجدید نظر است. البته نکات و پرسش های دیگری وجود دارد که در آینده به آن اشاره خواهم کرد.

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به ارتش در این سایت
+ یادداشت های امیر حسینی در این سایت

   فرض بر این است که رویکرد و روش‌های کنونی در مطالعه جنگ ایران و عراق، شامل فرهنگی- معنوی با تأکید بر خاطرات، بررسی‌های تاریخی- عملیاتی با تأکید بر نقش سازمانی ارتش و سپاه در جنگ، همچنین بررسی های انتقادی، با تأکید بر نقد تصمیم گیری و اقدامات در برابر وقوع، ادامه و پایان دادن به جنگ، در عین حالیکه موضوع آن جنگ ایران و عراق است، اما جنگ را به امر دیگری تقلیل می دهد که با نظر به نتایج حاصله می توان در باره آن قضاوت کرد. در ادامه به چند نمونه اشاره خواهد شد:

1) رویکرد فرهنگی- معنوی با خاطره گویی و روایت سلوک فردی در جنگ، بهانه ای برای آشکار سازی و روایت سبک زندگی در جنگ، با هدف الگو سازی برای هنجار سازی اجتماعی است.

2) بررسی های تاریخی- عملیاتی ناظر بر تبیین نقش و عملکرد سازمانی ارتش و سپاه در جنگ با نظر به هویت سازمانی و پایگاه اجتماعی صورت می گیرد و در این میان مسئله جنگ بعنوان یک مسئله استراتژیک، نا دیده گرفته شده است.

3) در رویکرد انتقادی که از سوی اپوزیسیون سیاسی شکل گرفت و هم اکنون به جامعه منتقل و گسترش یافته است، نقد تصمیم گیری ها در مراحل جنگ، بیش از آنکه بر سطح راهبردی در جنگ تمرکز داشته و نتیجه بخش باشد، بیشتر با هدف سیاسی و در مناقشات جاری مورد استفاده قرار می گیرد.

  به این اعتبار، پرسش این است که؛ مسئله جنگ بعنوان یک امر استراتژیک که در نسبت با موجودیّت و هویت یک جامعه با سِرشت و سرنوشت آن نسبت دارد، کجا بررسی می شود؟ آیا میراث جنگ برای سیاست است یا حفظ موجودیت و هویت جامعه در شرایط مشابه در آینده؟

   در پاسخ به پرسشی که در عنوان یادداشت طرح شده است، بر این باور هستم که نگرش سیاسی به مسئله جنگ، قبل از وقوع آن، موجب غافلگیری راهبردی شد و در تداوم آن، همچنان نگرش به مسئله جنگ در خردِ دفاعی جامعه ایران از دریچه سیاست نگریسته می شود و به همین دلیل امکان تکرار شرایط مشابه تاریخی، در صورت وقوع جنگ، وجود دارد.

مطالب مرتبط:
+ جنگ و سیاست

  در تبیین رخدادهای جنگ ایران و عراق و در پاسخ به «چرایی واقعه»، نوعاً به علت خاصی اشاره می شود. در این روش در واقع ما یک «علت نهایی» را فرض قطعی می گیریم و سپس سایر علل را بر آن استوار می کنیم. نظر به اینکه «تسلسل علل» مانع از تبیین است، در نتیجه علت اصلی «احراز» شده و به معنای امر یقینی فرض می شود. 

با این مقدمه، پرسش این است که چرا امری که در یک زمان یقینی و احراز شده است، مانند «متجاوز بودن عراق» بعنوان علت جنگ میان دو کشور، در شرایط دیگری، مورد پرسش قرار می گیرد و به جای تأکید بر متجاوز بودن عراق، رفتارهای تحریک آمیز ایران مورد توجه و تأکید قرار می گیرد؟! ملاحظه یاد شده ناظر بر این پرسش است که، چرا و چگونه «احراز های تاریخی» با تغییر شرایط دگرگون می شود؟

   مقاله‌ای را در تاریخ 3 آبان 96 در روزنامه ایران تحت عنوان «هوشیاری در غیاب بازدارندگی» منتشر کردم که در واقع ناظر بر «پیوستگی هوشیاری با بازدارندگی» و پاسخ به یادداشت ها و مباحث طرح شده در سایت بود. موضوع مورد نظر به این معناست که؛ قدرت بازدارندگی بدون برخورداری از اشراف اطلاعاتی و هوشیاری در برابر دشمن، حاصل نخواهد شد. چنانکه هوشیاری نیز در غیاب بازدارندگی حاصل نخواهد شد و اگر هم چنین شود نتیجه ای نخواهد داشت. موضوع مورد بحث من در یادداشت منتشر شده، با فرض پیوستگی هوشیاری با بازدارندگی، «نقص تاکید بر توانمندی هوشیاری» به موازت تصریح بر ناتوانی در ایجاد بازدارندگی در برابر حمله عراق است.

 جناب سرهنگ تقی زاده، سردبیر محترم فصلنامه الماس ایران، با مفروض گرفتن تعریف رایج از بازدارندگی، نوشته اند؛ «هیچ‌یک از کارشناسان ارتش قائل به بازدارندگی نبودند.» برابر تصریح ایشان در یادداشت منتشر شده در روزنامه ایران، پرسش این است که؛ با پذیرش ناتوانی در بازدارندگی، چگونه بر توانمندی هوشیاری و پیش بینی وقوع جنگ تاکید می‌شود؟ زیرا تصریح بر ناتوانی در بازدارندگی با تاکید بر هوشیاری، تناقض دارد. مسئله یاد شده، بیش از اینکه مسئله ما در گذشته و محل مناقشه باشد، ناظر بر طراحی قاعده و اصول مواجهه کنونی و آینده با تهدید است. مفهوم بندی نامناسب از وقایع تاریخی، از طریق تفکیک بازدارندگی از مسئله اشراف اطلاعاتی و هوشیاری در برابر تهدیدات دشمن، موجب پیدایش این نگرانی خواهد شد که در مواجهه با تهدید و جنگ آینده خطا صورت پذیرد.

 انتظار داشته و دارم اگر پیش فرض‌ها و نظراتی که در این زمینه طرح کرده‌ام اشتباه است، از طریق استدلال پاسخ داده شود. تعریف مفاهیم رایج در این زمینه و یا ارجاع به شرایط تاریخی و شرح وقایع، همچنین کنایه زدن، راه مناسبی برای نقد یک نظر و یا پاسخ به یک پرسش و مسئله، حتی اگر اشتباه باشد، نیست. فرصت را مغتم شمرده و امیدوارم در سالگرد تاسیس بسیج از سوی امام خمینی در آذر ماه سال 1358، که با هدف بازدارندگی در برابر تهدیدات امریکا برای حمله نظامی به ایران بود، بحث بازدارندگی بیش از گذشته و فارغ از مناقشات تاریخی مورد واکاوی قرار بگیرد.

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به بازدارندگی در سایت

   انتشار فصلنامه «الماس ایران» با هدف «تاریخ شفاهی» این انتظار را ایجاد کرد که با استفاده از روش تاریخ شفاهی تفسیر جدیدی از رخدادها و عملکرد افراد و یگان های ارتش در جنگ ارایه شود. چنانکه در شماره اول این نشریه، تا اندازه ای از این روش استفاده شد، اما به تدریج استفاده از روش تاریخ شفاهی در تشریح و بررسی وقایع و مسائل جنگ ایران و عراق کنار گذاشته شد و نشریه شماره پنج، خالی از هر نوع گزارشی با روش تاریخ شفاهی است.

استفاده از عنوان «الماس ایران» نیز مشخص نیست به چه دلیل صورت گرفته است؟ تشابه عنوان با «نگین ایران»، این تصوّر را ایجاد کرده است که این عنوان تحت تأثیر فصلنامه منتشره از سوی سپاه، انتخاب شده است. در هر صورت تصور می کنم عناوین «نگین ایران» یا «الماس ایران»، هیچکدام عنوان مناسبی برای طرح مباحث تاریخی و نظامی جنگ ایران و عراق  نیست، هر چند شاید برای مجلات فرهنگی استفاده از این عناوین بی وجه نباشد. به دلیل همین ملاحظات در دوره سردبیری فصلنامه نگین ایران در سال های 83 تا 86  عنوان «فصلنامه مطالعات جنگ ایران و عراق» را برجسته کردم.

نزدیک به یک دهه است که درگیر مباحث روش شناسی در مطالعه جنگ ایران و عراق شده و روش مرسوم تاریخ نگاری نقلی- مستند را نقد می کنم.

اکنون برای خودم علت نقد روش شناسی تاریخ نقلی مورد پرسش است. پیش از این تصور می کردم تغییر مسئله جنگ برای من از یک واقعه تاریخی به یک امر نظامی و استراتژیک، موجب چنین نقدی شده است. اما اخیراً به نتیجه رسیده ام تاریخ نگاری واقعه به روش نقلی- مستند، ظرفیت اندیشه ورزی و فراروی از زمان و مکان تاریخی را ندارد، حال آنکه درگیر چنین تمایلاتی شده ام.

مطالب مرتبط:
+ مطالب مربوط به روش شناسی

اشاره:

 پیدایش وضعیت جدید در «بازنمایی واقعیات جنگ در فضای مجازی» که باید به عنوان فضای اجتماعی از آن نام برد، چگونگی روش مواجهه با جنگ و فضای اجتماعی را برای من به یک پرسش جدی تبدیل کرده است. این موضوع را با جناب استاد کمری و خانم جمشیدی در میان گذاشتم. مباحث طرح شده در آن جلسه را باید جداگانه مورد بحث قرار داد، اما حاصل آن، پذیرش واقعیات جدید در فضای مجازی و استقبال از آن بود که موجب انتشار یادداشت حاضر شد که پیش از جلسه نوشته بودم و پس از موافقت دوستان برای تغییر در روش انتشار مطالب در سایت، برای انتشار آن اقدام کردم. امیدوارم موضوع یاد شده از سوی دوستان مورد نقد و بررسی قرار بگیرد.

اشاره:

   در نشست تخصصی «جایگاه خاطرات دفاع مقدس در چشم انداز فرهنگی- اجتماعی»، مباحثی درباره خاطره ‌نویسی و نسبت آن با تاریخ و جامعه مطرح شده است که، به دلایلی که در ادامه به آن اشاره خواهم کرد، بسیار قابل تأمل و متفاوت با گذشته است. گزارش این نشست و اظهارات آقایان صمدزاده، بهبودی و امینیان، به صورت خلاصه در روزنامه جوان در تاریخ 9/6/96 منتشر شده است و امیدوارم به صورت کامل در دسترس مخاطبین قرار گرفته و درباره آن بحث و بررسی انجام شود. در این یادداشت ابتدا خلاصه اظهارات آقایان صمدزاده و بهبودی خواهد آمد و سپس نقد و بررسی خواهد شد. امیدوارم با پاسخ دوستان به ابهامات و پرسش های موجود، زمینه بحث و گفتگو فراهم شود.

   با درگذشت مرحوم دکتر ابراهیم یزدی، چنانکه مرسوم است، نظرات مختلفی درباره تفکر و حیات سیاسی- اجتماعی وی مورد بحث و اشاره قرار گرفته است. نظر به مواضع انتقادی ایشان و نهضت آزادی درباره جنگ ایران و عراق، فرصتی فراهم شد در سال 1378 در چهار جلسه با ایشان به مدت 8 ساعت گفتگو کردم که در مجموعه پنج جلدی «نقد و بررسی پرسش های اساسی جنگ» به آن اشاره شده است. در سال 1388 نیز مجدداً پس از پخش برنامه «سطرهای ناخوانده» در تلویزیون و واکنش ایشان به اظهارات امیر شم خانی، مناظره مکتوب در چند مرحله بین ما صورت گرفت که به دلیل اهمیت سیاسی و تاریخی آن، در ادامه مورد اشاره قرار می‌گیرد.

   مسئله اساسی در تفکر انتقادی دکتر یزدی درباره جنگ این است که ایشان در خصوص امکان مذاکره با عراق و حل و فصل اختلافات که منجر به جلسه با صدام در هاوانا شد، اشتباه می‌کرد که مهمترین دلیل آن؛  تصورات اشتباه ایشان از جلسه با صدام است. اظهارات عمر علی صلاح در گفتگو با شبکه الجزیره نشان میدهد صدام در برابر ایران اراده جنگ داشت و حتی با وجود مذاکره با هیات ایرانی به این موضوع تاکید کرده است.

   مسئله دوم این است که؛ ایشان تأکید داشت که تصرف سفارت آمریکا موجب وقوع جنگ شد، در حالیکه برابر اسناد موجود، رئیس ایستگاه سیا در ایران، قبل از تصرف سفارت آمریکا، در جلسه با دکتر یزدی بعنوان وزیر امورخارجه دولت موقت، اطلاعاتی را در اختیار ایشان قرار داد مبنی بر اینکه، عراق به دنبال حمله به ایران است. با این وجود، ایشان به نوشته مارک گازیروفسکی نه تنها اطلاعات ملاقات با رئیس ایستگاه سیا در ایران و خبر حمله عراق به ایران را به سایر مسئولین نداده است، بلکه هیچ گاه نظرات خود را درباره نسبت جنگ با تصرف سفارت آمریکا - که از آن مطلع بود- اصلاح نکرد. در ادامه به برخی گزارشات اشاره شده است:

- جناب آقای دکتر یزدی؛ با خودتان صادق باشید، تاریخ که جای خود دارد!

- درودیان به یزدی پاسخ داد/ جناب آقای دکتر یزدی؛ چرا سیاست‌زدگی در تاریخ؟

- ضرورت بازبینی یک سند تاریخی؛ بخش اول

- ضرورت بازبینی یک سند تاریخی؛ بخش دوم

-  ضرورت بازبینی یک سند تاریخی؛ بخش سوم

- ضرورت بازبینی یک سند تاریخی؛ بخش چهارم

اشاره:

  پس از ارایه مباحث دکتر هادیان و درودیان، در بخش پایانی نشست، پرسش های مطرح شده از سوی حاضرین در جلسه مورد بررسی قرار گرفت و سخنرانان به مخاطبین محترم، پاسخ گفتند.

اشاره:

   پس از ارایه بحث از سوی دکتر هادیان، در ادامه این نشست، ملاحظات ناظر بر روش شناسی مطالعات جنگ ایران و عراق، در پاسخ به «پرسش و مسئله روش شناسی»، از سوی محمد درودیان ارایه شد.

اشاره:

   در قسمت اول، پرسش های مورد بحث از سوی دکتر بابایی مطرح شد. دکتر هادیان در این جلسه، ملاحظاتی را درباره روش شناسی بصورت عام و سپس روش شناسی مطالعات جنگ و کاستی های موجود در این حوزه به ویژه در دانشگاه و مراکز پژوهشی را، مورد اشاره قرار دادند.

اشاره:

   نشست نقد و بررسی روش شناسی مطالعات جنگ ایران و عراق، روز دوشنبه 12 تیرماه جاری با حضور دکتر ناصر هادیان؛ استاد دانشگاه، محمد درودیان؛ محقق و پژوهشگر جنگ و دکتر محمد بابایی؛ مسئول کمیته روش شناسی انجمن علوم سیاسی ایران، در محل این انجمن برگزار شد. ...

اشاره:

   روزنامه شرق در تاریخ 31 خرداد 1390، با یادآوری سوابق آرشیو ملی بریتانیا و قدمت ۲۰۰ ساله آن، به سنت هر ساله و آزادسازی اسناد ۳۰ سال گذشته اشاره و نوشته است؛ دکتر مجید تفرشی یکی از معدود پژوهشگران و البته تنها پژوهشگر ایرانی و فارسی زبانی است که چند سالی است به مراسم آزاد‌سازی این اسناد دعوت می‌شود و گزارش‌هایی نیز از اسناد منتشر شده و به زبان فارسی و انگلیسی منتشر می‌کند. گزارش مقدماتی از اسناد آزاد شده در سال ۲۰۱۰ او بیش از ۱۰۰ صفحه است. او معتقد است: با اینکه هر سندی ارزش‌های خود را دارد، اسنادی که امسال در اختیار او قرار گرفته است، اهمیت بسیار زیادی دارد. به همین دلیل در فرصتی که ایشان به ایران آمده بودند درباره چگونگی دسترسی پژوهشگران به این اسناد، گفت‌وگو کردیم.» نظر به اینکه بخشی از این گفتگو در باره جنگ ایران و عراق و براندازی نظام است، در این یادداشت موضوع یاد شده مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

اشاره:

نظر به اینکه فرماندهان و اندیشه های نظامی نقش اساسی در تحولات نظامی جنگ و نتایج آن دارد، در این یادداشت و در ادامه مباحث پیشین، حلقه اصلی تفکر و تصمیم‌گیری راهبردی و عملیاتی در سپاه، مورد بررسی قرار گرفته است. امیدوارم این اقدام درباره حلقه تفکر راهبردی در ارتش نیز صورت پذیرد. ...

بسیج نیروها و سازماندهی آنها، به همراه ضرورت افزایش توان نظامی برای انجام عملیات گسترده و آزادسازی مناطق اشغالی، در واقع منطق گسترش سازمان سپاه را شکل داد. در آستانه عملیات فتح المبین، ساختار سپاه که پیش از این بصورت گردان و تیپ سازماندهی شده بود، عملاً به لشکر ارتقاء پیدا کرد.

برخلاف مرحله اول که فرماندهان و مسئولین اولیه سپاه از سوابق سیاسی- مبارزاتی برخوردار بودند و مشروعیت و قابلیت انجام مأموریت های دفاعی- امنیتی را داشتند، در مرحله آزادسازی و با حضور نیروهای مردمی در جنگ، تجربه عملیاتی، زمینه آموزش نیروها و ارتقاء آنها را فراهم کرد. به این شکل که فرمانده دسته، گروهان و گردان، با هر عملیات، در صورت شهادت فرمانده و یا ضرورت گسترش سازمان رزم و تشکیل یگان های جدید، ارتقاء می‌یافت. ...

ضرورت مقاومت در برابر دشمن متجاوز و از ان مهمتر؛ آزادسازی مناطق اشغالی، به موازات تحول سیاسی در داخل کشور، از طریق حذف بنی صدر و سازمان مجاهدین خلق، زمینه بسیج و اعزام نیروهای مردمی را به جبهه های جنگ فراهم کرد. در واقع حل و فصل مسائل سیاسی- امنیتی در شهرها، موجب تمرکز نیروها و امکانات کشور از مسائل سیاسی- امنیتی، به مسائل نظامی و در نتیجه موجب تأکید بر ضرورت آزادسازی مناطق اشغالی شد ...

نقطه آغاز تحول در فرماندهی و ساختار سپاه و تغییر آن از نیروی امنیتی به نیروی نظامی، حمله عراق به ایران بود. در عین حال این تحول به صورت دفعی صورت نگرفت، زیرا سپاه به دلیل گسترده‌گی و تنوع مأموریت، بویژه چالش های سیاسی- امنیتی حاصل از مقابله با تلاش گروههای سیاسی نظیر حزب توده و چریک‌های فدایی خلق، بویژه سازمان مجاهدین خلق، هم چنان درگیر مأموریت های امنیتی بود و تنها بخشی از نیروهای سپاه در مرزهای غربی، بویژه در خوزستان، بصورت تدریجی با تحرکات نظامی عراق در مرز مواجه شدند. با حمله سراسری عراق و پیش‌روی ارتش این کشور به سمت مناطق و شهرهای مرزی، مقاومت نیروهای مردمی شکل گرفت و در نتیجه آن، سازماندهی و فرماندهی نیروهای مردمی برای مقابله با تجاوز عراق نیز ظهور کرد. ...

جنگ ایران و عراق همانند هر جنگ دیگری، متأثر از تفکر راهبردی، استراتژی نظامی، تاکتیک عملیاتی، پشتیبانی و فرماندهی صحنه جنگ و بسیاری از ملاحظات دیگر است. آنچه که هم اکنون درباره جنگ ایران و عراق گفته یا نوشته می شود، بیشتر «واقعه محور» است. به این معنا که رخدادهای سیاسی- نظامی جنگ از حیث چرایی و چگونگی وقوع، همچنین خاطرات افراد، مورد توجه است. بنظر می رسد تقلیل مسئله جنگ به چارچوب مفهومی دفاع مقدس و در نتیجه طرح مباحث محدود و فرهنگی، مانع از بررسی بخش مهمی از موضوعات و مسائل اساسی جنگ، ازجمله استراتژی، تاکتیک ها و فرماندهی جنگ، همچنین نتایج، دستاوردها، علت پیروزی و شکست ها شده است. ...