همزمان با پیدایش و تشدید تنش‌های سیاسی در کشور که پس از پیروزی انقلاب و در روند استقرار نظام و تعیین جهت گیری‌های راهبردی - ساختاری شکل گرفته بود، حمله عراق به ایران، موجب تمرکز بر دفاع مردمی و همه جانبه در برابر تجاوز عراق، به جای تمرکز بر مناقشات سیاسی شد.  پس از زمین‌گیر شدن ارتش عراق در مناطق اشغالی و کاهش التهابات ناشی از وقوع جنگ، مناقشات سیاسی در کشور مجدداً از سر گرفته شد. پیوستگی مناقشات سیاسی با مسائل جنگ در دو زمینه مطرح بود که همچنان نیز در باره آن بحث و گفتگو صورت می گیرد:

  تجربه جنگ ایران و عراق طی چهار دهه گذشته، تأثیرات قابل توجهی در حوزه تفکر و رفتار دفاعی ایران داشته است که نتایج آن را می توان در شکل گیری و استفاده از مفهوم ضرورت برخورداری از قدرت « بازدارندگی» قبل از جنگ و برخورداری از «آمادگی برای شکست دشمن»، در صورت وقوع جنگ، مشاهده کرد. نظر به اینکه جنگ به معنای استفاده از ابزار قدرت نظامی برای تآمین اهداف است و با جنگ، موجودیّت و هویت یک جامعه به مخاطره خواهد افتاد، به همین دلیل تأکید می‌شود که جنگ یک امر استراتژیک است و نباید به امر دیگری تقلیل داده شود. بنابراین می توان مفهوم جنگ را در نسبت های مختلف، به شرح زیر مورد تأکید قرار داد:

1- جنگ در نسبت با قدرت نظامی، یک «راهبرد ملی» برای تأمین اهداف و منافع، پس از بن بست در مذاکرات سیاسی است.

2- جنگ در نسبت با تهدید موجودیّت و تمامیت ارضی یک کشور، یک مسئله «موجودیتی و ملی» است که با باید با بسیج ملی برای دفاع در برابر تجاوز اقدام کرد.

3- جنگ در نسبت با جامعه و عمل فردی- اجتماعی، یک امر «فرهنگی و هویتی» است که خِرد دفاعی و فرهنگ جوانمردی، ایثار و فداکاریِ یک جامعه را در برابر تجاوز دشمن آشکار کرده و سامان می دهد.

بر اساس تعاریف یاد شده، می‌توان حوزه‌های مطالعاتی جنگ ایران و عراق، گفتمان و ادبیات موجود را مورد ارزیابی و نقد و بررسی قرار داد. به این معنا که هم اکنون چه درکی از مسئله جنگ بعنوان یک امر استراتژیک وجود دارد و برای تعمیق و اصلاح آن از چه روش هایی استفاده می شود و چه نتایجی به همراه داشته است؟

اشاره

 اولین دوره دوسالانه انتخاب آثار برتر پژوهشی دفاع مقدس و مقاومت تحت عنوان «جایزه سردار سپهبد شهید قاسم سلیمانی»، با مدیریت مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس روز سه شنبه 14 بهمن 99 در سالن خلیج فارس موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس برگزار شد.

اختتامیه اولین دوره دوسالانه انتخاب آثار برتر پژوهشی دفاع مقدس

موضوع قابل توجه در مراسم اختتامیه، تمرکز بر روی «مسئله پژوهش و الزامات آن» با انتقاد از غلبه «رویکرد خاطره محور» بود. به اعتبار محتوای گزارشِ دکتر محسن پرویز دبیر مراسم، همچنین بیانیه پایانی که از سوی دکتر نائینی خوانده شد و سخنرانی سردار باقری رئیس ستادکل نیروهای مسلح، به نظرم مطالعات جنگ ایران و عراق با رویکرد جدید و متفاوت با گذشته مورد توجه قرار گرفت که به برخی نکات آن اشاره خواهم کرد:

1- جامعیت نظرات سردار باقری و موضوعاتی که در این سخنرانی طرح شد، به ویژه تاکید ایشان بر رویکرد «مسئله محوری» در پژوهش و آسیب شناسی وضعیت کنونی، بنظرم با سخنرانی هیچکدام از مسئولین نظامی در سال‌های اخیر قابل مقایسه نیست. بهمین دلیل باید در انتظار تغییر در رویکرد و روش های کنونی در مطالعات جنگ ایران و عراق بود. ضمنا متن خلاصه شده این سخنرانی در ادامه خواهد آمد.

2- رویکرد انتقادی به روش خاطره محور، با تاکید بر ضرورت پژوهش، در سخنان و بیانیه پایانی مراسم بسیار برجسته بود و تا کنون به این شکل در یک مراسم رسمی طرح نشده بود. به همین دلیل حتی اگر روند اهتمام به خاطره گویی همچنان ادامه داشته باشد، اما توجه به ضرورت پژوهش و تفاوت آن با بیان خاطرات، بصورت تدریجی در نهادهای نظامی تأثیر اساسی در تفکیک دو رویکرد متفاوت به تجربه تاریخی و راهبردی جنگ، خواهد گذاشت.

3- با توجه به مباحث طرح شده، بنظرم مسئله اساسی، چگونگی پیگیری و تحقق رویکر پژوهشی «مسئله محور» به جنگ ایران و عراق است که در سخنرانی سردار باقری مورد تاکید قرار گرفت. هم اکنون تعریف تجربه تاریخی و راهبردی جنگ در چارچوب مفهوم «دفاع مقدس» بیشتر از رویکرد فرهنگی و خاطره محور به جنگ پشتیبانی می کند، در حالیکه الزامات مسئله محوری در مطالعه تجربه جنگ با عراق، تعریف مسئله جنگ بعنوان یک «مسئله استراتژیک» است که هم اکنون مغفول واقع شده است. بدلیل ماهیت جنگ و در اختیار داشتن اسناد جنگ در نیروهای مسلح، همچنین ضرورت استفاده از تجربیات نظامی، مطالعه جنگ در چارچوب ملاحظات راهبردی و با نظر به آینده، تنها در نیروهای مسلح  قابل پیگیری و مدیریت است.

4- با پذیرش نظرات سردار باقری مبنی بر تفاوت نظرات رزمندگان با وجود حضور در یک صحنه مشترک،  اهتمام به وجوه فرهنگی- تاریخی جنگ که بازنمائی «دفاع مردمی» در جنگ است و در چارچوب مفهوم دفاع مقدس تعریف می شود، با روش کنونی قابل تعمیق و گسترش نیست. به نظر می رسد با محدود کردن روایت ها در چارچوب یک روایت غالب، دامنه مخاطبین محدود و میزان اعتماد به روایتها کاهش خواهد یافت. در واقع همانند دوران جنگ که مردم در جنگ نقش و مشارکت گسترده و تأثیرگذار داشتند، هم اکنون نیز باید روایت های خود را همراه با رویکرد انتقادی به تجربه گذشته بیان کنند.

5- مقابله با تحریفات، دروغ و مبالغه گویی درباره وقایع تاریخی جنگ، تنها از طریق گسترش دامنه روایت ها و استفاده از پژوهش اسنادی- استدلالی، قابل پیگیری است. استفاده از «روش های قضایی» برای مقابله با روایتگر تحریف و تحریفات، در حالیکه نسلِ جنگ حضور دارند و می توانند از «عقلانیت» حاکم بر تصمیم گیری‌های جنگ دفاع کرده و پاسخگوی پرسش‌های نسل حاضر و آینده باشند، با منطق حاکم بر «پژوهشِ مسئله محور»، همچنین  مشارکت مردمی و فراگیر در جنگ، تناقض دارد.

6- با توجه به ماهیت جنگ و تکرارپذیری آن در آینده، «تعیین جهت گیری» مطالعات جنگ و روش بررسی موضوعات و مسائل آن در نیروهای مسلح، لازمه ساماندهی رویکرد و روش پژوهشی به مسئله جنگ است. به این اعتبار «نگاه به آینده» و جنگ پژوهی به جای تاریخ پژوهی، باید جایگزین تفکر تاریخی و مناقشه آمیز به جنگ شود. چنانکه استفاده از تجربه گذشته برای پاسخ به نیازهای اینده بدون « نقد و بررسی» قابل حصول نخواهد بود.

   ضرورت بررسی «شیوه جنگیدن» در برابر ارتش عراق، ناظر بر واکاوی یک تجربه و باورهای برآمده از آن در حوزه مباحث دکترینی است که مبانی و شاکله قدرت امنیتی و نظامی ایران را ترسیم کرده است. بنابراین در بررسی تجربه جنگ با عراق، بجای استفاده از بررسی‌های تاریخی و مناقشه درباره نقش افراد و نهادها، می توان «باورهای تجربه شده» و دکترینی را در حوزه های نظامی و امنیتی، در نسبت با «نیازهای حال و آینده» مورد ارزیابی قرار داد و به پرسش های زیر پاسخ داد:

1- در هر مرحله از جنگ با عراق، چه ادراکی از ماهیت تهدیدات و مسایل پیش رو وجود داشت و چگونه تغییر کرد؟

2- در هر مرحله از جنگ، چه ارزیابی ای نسبت به توان خودی و دشمن و موازنه حاکم بر جنگ، وجود داشت و چه تأثیری در تصمیم گیری‌ و اقدامات انجام شده داشت؟

3- گزینه های تاکتیکی- عملیاتی ایران در هر مرحله چه بود و تحت تأثیر چه عواملی انتخاب می شد و چه نتیجه‌ای داشت؟

اشاره:

 پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و پیامدهای داخلی و منطقه ای آن، مجادلات تحلیلی و نظری زیادی را در ایران و جهان به دنبال داشت که موجب طرح چندین نظریه شده است. در میان اطلاعاتی که درباره عوامل موثر بر پیروزی انقلاب منتشر شده است، گزارش کنفرانس گوادلوپ در فرانسه از اهمیت زیادی برخوردار است. نتیجه مذاکرات کنفرانس یاد شده نقش مهمی در پذیرش کنار گذاشتن محمدرضا پهلوی از حکومت ایران داشت. روزنامه ایران در تاریخ 30 مهر 99 بخشی از مذاکرات را منتشر کرده است که به دلیل اهمیت آن در ادامه خواهد آمد.

اشاره:

   جناب آقای بهاءالدین شیخ اسلامی بخشی از روابط ایران و امریکا را با استناد به اسناد بدست آمده از سفارت امریکا مورد بررسی قرار داده اند که با توجه به ایام دهه فجر و پیروزی انقلاب و در چهل سالگی جنگ، بخش دوم و پایانی آن در ادامه از نظر خواهد گذشت.