تجربه جنگ هشت ساله با عراق و سپس تلاش برای «بازسازی اقتصادی» که به مفهوم «توسعه اقتصادی» تغییر کرد و با مفهوم «توسعه سیاسی» تکمیل شد و ادامه پیدا کرد، نزدیک به سه دهه همچنان ذهنیت کنونی جامعه ایران و نظام نخبگی و مدیریتی کشور را درگیر چگونگی انتخاب میان «دوگانگی راهبردی»، «مسئله جنگ» در برابر «رشد و توسعه سیاسی-اقتصادی» کرده است. به این شکل که «امتناع از جنگ»، بر اساس مدیریت پیامدهای خسارت بار جنگ با عراق و ضرورت گذار از آن، همچنین نگرانی از واکنش اعتراضی جامعه، با تاکید بر اولویت توسعه مناسبات اقتصادی و حل و فصل مناقشات از طریق مذاکره و توافق سیاسی با غرب، مطرح می شود. در مقابل، «آمادگی برای جنگ» و ارتقاء موقعیت استراتژیک ایران پس از حادثه 11 سپتامبر و تغییر در استراتژی منطقه‎ای امریکا، برای ایجاد نظم جدید در منطقه با استفاده از قدرت نظامی که موجب حمله امریکا به افغانستان و عراق شد، موجب تأکید بر ضرورت مقابله با سلطه‎طلبی و اشغالگری امریکا و اسرائیل در منطقه، از طریق افزایش و توسعه حمایت از جبهه مقاومت و بازدارندگی در برابر تهدیدات نظامی، با نگاه به شرق را به دنبال داشته است ....

تاکنون غیر از تأکید بر شخصیت اخلاقی و رفتاری، دو مفهوم مورد اجماع، شامل «ناشناختگی» و «شخصیت استراتژیک»، وجه مشترک قضاوت درباره سپهبد شهید غلامعلی رشید، فرمانده قرارگاه مرکزی خاتم الانبیاء(ص) بوده است. مفاهیمی که به ظاهر متناقض است اما یکدیگر را تکمیل و معنا می‎کنند.

ریشه ناشناختگی این فرمانده شهید، حضور نداشتن در رسانه و خودداری از سخن گفتن است که با اقتضای جایگاه فکری- مسئولیتی در حوزه راهبردی که نمی‎توان همواره سخن گفت و یا هر سخنی را بیان کرد، همخوانی دارد. در عین حال دشواری تعریف از نقش تفکر و موقعیت استراتژیک وی، حتی اگر ضروری و امکان‎پذیر باشد، به دلیل تجربه جنگ با عراق و گسترش ادبیات دفاعی به جای گفتمان نظامی- استراتژیک، بسیار دشوار است ...

پرسش از نسبت مذاكره با جنگ، در‌حالي كه از مباني نظري برخوردار است، در اين جستار با تأكيد بر دو تجربه تاريخي بازبيني شده است. پيش از اين در چارچوب رويكرد انتقادي از علت وقوع جنگ، چنين تصور مي‌شد كه موافقت با سفر صدام به ايران و استفاده از روش مذاكره، مي‌توانست مانع از جنگ شود. از نظر تاريخي اين تجربه با برگزاري مذاكرات به آزمون گذاشته نشده است تا روشن شود آيا برگزاري مذاكرات چنان‌كه منتقدين مي‌گويند، مي‌توانست مانع از حمله عراق به ايران شود يا خير؟

در دوره اخير پس از درخواست ترامپ براي مذاكره، امتناع از پذيرش اين درخواست به‌مثابه از دست دادن فرصت و زمينه‌ساز استفاده از قدرت نظامي و جنگ ارزيابي مي‌شد و متاثر از همين ملاحظات مذاكرات ايران و امريكا شكل گرفت. حمله غافلگيرانه اسراييل در سحرگاه روز 23 خرداد و جنگ 12روزه در شرايطي صورت گرفت كه مذاكرات ايران و امريكا جريان داشت و براي ملاقات در روز يكشنبه 26 تيرماه توافق شده بود. با اين توضيح، پرسش از نسبت مذاكرات با جنگ، به اعتبار تجربه تاريخي و مباني نظري آن، در ادامه مورد بررسي قرار گرفته است ...

با فرض اينكه هدف‎گذاري و تصميم‌گيري مهاجم در استفاده از قدرت نظامي براي تامين اهداف سياسي، در ساحت نظر و با محاسبات عقلاني و برقراري نسبت ميان ابزار جنگ با اهداف و منابع و با پذيرش ريسك پيروزي صورت مي‎گيرد، بنابراين منطق عقلاني جنگ، تابع محاسبه مهاجم از قدرت و موقعيت خود و متقابلا از موقعيت ضعيف و آسيب‌پذير كشور هدف، شكل مي‌گيرد. در واقع محاسبات مهاجم حاصل ادراك از موقعيت و تفسير آن براي «تغيير در موقعيت»، براساس مبالغه درباره قدرت خود و آسيب‌پذيري طرف مقابل بنا شده است. با اين توضيح، جنگ در ساحت عمل، بر پايه جنگ در ساحت انديشه و ذهن شكل مي‎گيرد، به همين دليل بازدارندگي به معناي تاثيرگذاري بر نظام ادراكي-‌رفتاري دشمن، با استفاده از همه مولفه‌هاي قدرت، مي‌تواند مانع از تحميل هزينه جنگ با آشكار شدن اشتباه محاسباتي شود. براساس اين مقدمه، تجربه حمله نظامي به ايران در شهريور 59 از سوي عراق و حمله رژيم صهيونيستي در خرداد 1404، اين پرسش را به وجود آورده است كه: تصميم‌گيري براي حمله، با فرض محاسباتي از ايران ضعيف صورت گرفته يا ايران قوي؟ ....

وقوع جنگ فارغ از ریشه ها، علل و اهداف آن، به دلیل خصومت و اراده استفاده از قدرت نظامی، «نهفتگی خشونت» را در ابعاد مختلف آشکار می کند. بنابراین گاهی نشانه جنگ با شنیدن صداهای دلهره آور انفجار و گاهی با دیدن آثار تخریب، ویران گری و کشتار و گاهی در شیون و ضجعه فراق عزیزان غرق در خون و خفته در خاک مشاهده می شود، در چنین وضعیتی آنچه به عنوان عقلانیت جنگ و محاسبات برای رسیدن به اهداف، با استفاده از ابزار جنگ مورد تأکید قرار می گیرد، کاملاً پنهان است. وقتی خشونت جنگ به اوج رسید، زمینه های تغییر در محاسبات و تصمیم گیری برای پایان دادن به جنگ فرامی رسد. دشواری‎های فهم از موقعیت و چگونگی تصمیم گیری برای پایان دادن به جنگ، بسیار دشوار است، زیرا مقایسه میان شرایط قبل از جنگ با جنگ و نگرانی از پیامدهای پس از جنگ، معیارهای ضرورت تصمیم گیری را تحت تأثیر قرار می دهد.

بنابراین پیوستگی جنگ و خشونت نهفته آن را در نسبت با عقلانیت محاسبه گر برای آغاز یا پایان دادن به جنگ، باید در دو چهره آشکار و پنهان جنگ مشاهده کرد، تا فهم از لایه های عمیق جنگ بعنوان یک امر استراتژیک در پیوند با مسائل سیاسی ـ اجتماعی و اقتصادی حاصل شود. اگر غیر از این بود، هزینه پذیرش جنگ و پیامدهای آن تا این اندازه بنیادین و تأثیرگذار نمی شد.

با فرض اینکه وقوع جنگ به دلیل تأثیرگذاری متغیّرهای گسترده ای که در ابعاد مختلف دارد، نتیجه مجموعه‎ای از عوامل مختلف است، به همین دلیل، ادراک از مسئله جنگ و مولفه‎های قدرت نظامی- امنیتی و ساختار آن، به دلیل آشکارشدن نتایج جنگ، به قبل و بعد از جنگ قابل تقسیم بندی می‎باشد. ملاحظه یادشده راهنمای بازبینی مولفه ها و ساختار قدرت دفاعی- بازدارنده در مقایسه با گذشته است. اگر فرصتی حاصل شد، در نظر دارم تجربه جنگ اخیر با اسرائیل را در نسبت با تجربه جنگ با عراق، در ذیل مفهوم بررسی «تطبیقی- استراتژیک» مورد بررسی قرار بدهم. ...