تعریف روش‌شناسی بررسی «مفاهیم اساسی» جنگ ایران و عراق در این یادداشت، بمعنای بررسی «تاریخ شکل گیری و تلاقی مفاهیم» با تحولات سیاسی، نظامی و امنیتی است. زیرا تأثیر شرایط و تجربه مواجهه با مسئله جنگ، موجب شکل گیری مفاهیم می شود. متقابلاً مفاهیم امکان فهم از شرایط و صورت‌بندی رخدادها و مواجهه با مسائل را فراهم می‌کند. با این توضیح، بدون استفاده از «مفاهیم»، امکان فهم از شرایط و صورت بندی تحولات وجود ندارد. چنانکه بدون وجود شرایط، امکان تجربه فهم از مسائل ایجاد نخواهد شد. ...

عنوان این یادداشت دربردارنده یک پرسش اساسی درباره ارزیابی علت وقوع جنگ در شهریور سال 1359 است که به دو بخش قابل تقسم می باشد:

اول: اگر علت وقوع جنگ با رجوع به «شرایط» و تأثیر آن بر تغییر موازنه نظامی و عدم تجربه مدیریتی مورد تأکید قرار بگیرد، در واقع تأثیر پیروزی انقلاب با تغییر در نظم سیاسی در کشور و تضعیف قدرت نظامی، شرایط را برای تسهیل در تصمیم گیری عراق برای حمله به ایران فراهم کرد . ادبیات این نظریه در گفتار و نوشتار موجود قابل مشاهده می باشد.

دوم: اگر بر روی «هدف و ماهیت جنگ»، به معنای استفاده عراق از قدرت نظامی علیه ج.ا.ایران، بعنوان عامل موثر در فراهم شدن زمینه‌های علت وقوع جنگ تأکید شود، در واقع نگرانی از تثبیت و گسترش انقلاب نقش مهمی در وقوع جنگ داشته است. ادبیات این نظریه نیز در گفتار و نوشتار موجود قبل مشاهده می باشد.

با فرض وجود اجماع درباره علت وقوع جنگ در چهارچوب نظریه «پیوستگی جنگ با انقلاب»، با تغییر در شرایط و نگرانی از پیامدهای پیروزی انقلاب در ایران، استفاده از این نظریه علاوه بر فرهم کردن امکان تبیین تاریخی از علت وقوع جنگ در شهریور سال 1359، می تواند راهنمای مناسبی برای ترسیم چشم انداز بی‌ثباتی و تغییر نظام سیاسی در ایران باشد که زمینه های بحران امنیتی، تجزیه و جنگ را فراهم خواهد کرد.

مطالب مرتبط:

- مطالب مربوط به علل وقوع جنگ

اشاره:

پیش از این یادداشت‌هایی را درباره مفهوم «تاریخی شدن جنگ» نوشتم. با فرارسیدن سالگرد هفته دفاع مقدس، برنامه های رسانه ملی و روزنامه ها را با نظر به این ملاحظه مفهومی، مورد توجه قرار دادم که حاصل آن، نگارش یادداشت حاضر شده است که در ادامه خواهد آمد.

********

به نظرم برنامه های هفته گرامیداشت دفاع مقدس در سالجاری، از این مشخصه برخوردار بود که؛ بیشتر برنامه ها در روز 31 شهریور متمرکز بود و در سایر روزهای این هفته، برنامه ها به صورت ضعیف در رسانه‌ها و برنامه‌های سیمای ج.ا.ایران محدود شده بود. علاوه بر این، محتوای برنامه‌ها همانند گذشته، بر اساس مفهوم تجاوز دشمن، دفاع مردمی، عملیات کمان 99 ارتش و عملیات 5 مهر با شکستن حصر آبادان تهیه شده بود که هیچ تفاوت اساسی با گذشته نداشت. هر چند از نظر تاریخی اهمیت دارد.

با توجه به مفهوم تاریخی شدن جنگ که در یادداشت‌های پیشین به آن اشاره شد، آیا شاخص «زمان و محتوای» برنامه‌ها در هفته دفاع مقدس، به ویژه در اولین سالگرد بحران امنیتی در سال 1401، نشانه ای برای آشکارشدن تاریخی شدن جنگ، نیست؟

موضوع تغییر در مفاهیم که در یادداشت‌های پیشین به آن اشاره کردم، ناظر بر ساختار معنایی برای دسته بندی جزئیات، موضوعات و مسایل جنگ ایران و عراق است. با این توضیح، اهمیت مفاهیم آشکار می شود. چنانکه با تغییر در شرایط و مسایل، در واقع مفاهیم دچار گسست معنایی می شود. اکنون این پرسش وجود دارد که؛ مفاهیم چگونه تغییر می کند؟ بعنوان مثال بر اساس مفهوم «جنگ مردمی»، نقش مردم در دفاع و شکست ارتش عراق مورد تأکید قرار می گیرد. همچنین بر اساس «مفهوم متجاوز»، اهداف و ماهیت حمله عراق به ایران با استفاده از مفهوم زمینه سازی جنگ و حمایت آمریکا از عراق تفسیر و معنا می‌شود. بنابراین اگر مفهوم جنگ مردمی و یا مفهوم تجاوز عراق دستخوش تغییر شود، نظام مفهومی و روایی جنگ که در فرآیند هشت سال شکل گرفته است، دستخوش تغییر خواهد شد. بنابراین بر اساس نظریه «تاریخمندی فهم»، تغییر در مفاهیم جنگ، در نسبت با شرایط و زمانه، نیاز به نقد و بررسی دارد.

بنظرم با وجود تعاریف مختلف از مفاهیم و روش بررسی تاریخ مفاهیم، ما همچنان درگیر تاریخ نگاری واقعه و تحلیل و بررسی عملکرد یگانی- سازمانی ارتش و سپاه در جنگ هستیم و هنوز وارد بررسی مفاهیم به اعتبار تعاریف رایج نشده ایم. گادامر فیلسوف آلمانی با تأکید بر «تاریخمندی فهم»، بر تاریخ مفاهیم بعنوان استقلال مفاهیم در بستر تاریخی تأکید کرده است.

مطالب مرتبط:

- یادداشت های مربوط به مفاهیم جنگ

هم اکنون حوزه پژوهشی جنگ ایران و عراق به دلیل موضوع جنگ، مأموریت سازمانی نیروهای مسلح در جنگ، در اختیار داشتن اسناد و همچنین برخی وجوه امنیتی، فرهنگی و مالی، بصورت اختصاصی در اختیار نیروهای مسلح قرار دارد. با این توضیح، این پرسش وجود دارد که؛ جهت گیری پژوهشی نیروهای مسلح در حوزه مطالعات جنگ ایران و عراق، از چه مشخصه‌ای برخوردار است؟ پرسش مورد نظر را در ادامه، با اشاره به مشخصه‌های حوزه پژوهشی جنگ ایران و عراق، کارکرد و کاستی‌های آن، بررسی خواهم کرد. ...

رجوع تاریخی چنانکه پیش از این مورد بحث قرار گرفت، همواره از «اکنون به گذشته» صورت می‌گیرد. بنظرم «اکنون» بمعنای در خود داشتنِ زمان گذشته و آینده بصورت همزمان است. بعبارت دیگر اکنون تلاقی گذشته و حال است با این تفاوت که، به میزانی که از اکنون به سمت آینده حرکت می کنیم، با اکنونِ جدید، اکنونِ پیشین تاریخی می شود. به این معنا که امر حاضر با حضور امر جدید به غیاب می رود. با نظر به تعریف یادشده از مفهوم اکنون و فرایند تاریخی شدن از حال به گذشته، این پرسش وجود دارد که؛ چگونه امر حاضر به غیاب می رود ولی همچنان قابلیت حضور دارد؟ و مهمتر آنکه امر غایب و تاریخی شده، چگونه دو باره حاضر می‌شود؟» ارجاع از اکنون به گذشته و یا استقبال از آینده، بیش از آنکه در کنترل و مدیریت فرد یا ساختارهای حاکمیتی باشد، تحت تأثیر ظهور تحولات اجتماعی و تغییرات ذهنی و سبک زندگی صورت می گیرد.

با این توضیح ردّپای بازبینی روایت های تاریخی از جنگ ایران و عراق را باید در تغییر مفاهیم پیشین و طرح پرسش های جدید، با گذار از اکنون و با نظر به آینده جستجو کرد. زیرا طرح پرسش های جدید در نگرش به تجربه جنگ، بیانگر تغییر در مفاهیم است که تحت تاثیر تغییر در اکنون صورت می گیرد. در واقع بازبینی ها از اکنونِ زنده و در نسبت با چالش های کنونی صورت می گیرد که پیش از این وجود نداشته است. از این طریق فرایند تاریخمندی فهم از تجربه جنگ با عراق شکل می گیرد.

مطالب مرتبط:

- موانع بازبینی مفاهیم و روایت های جنگ